سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

به گزارش خبرگزاری فارس از شهرستان نوشهر، خزه‌ها گروهی از گیاهان کوچک ولی مهم در اکوسیستم‌ها هستند که در بیشتر رویشگاه‌ها و اقالیم زیستی به چشم می‌خورند. این گروه بخشی مهم و تأثیرگذارند که با وجود داشتن ساختار ابتدایی، بخش اعظم تنوع زیستی جنگل‌ها را تشکیل می‌دهند و با توجه به شکل زیستی و اکولوژی خاصی که دارند، از طریق عملکردهای مختلف ایفای نقش می‌کنند.

خزه‌هـا بـرای رشـد، نمـو خـود و گسـترش در رویشـگاه‌های مختلـف نیـاز بـه شـرایطی دارنـد کـه رطوبت محیـط، از مهم‌ترین آنها به شمار می‌رود که ایــن گـروه از گیاهان بـه آن نیـاز دارنـد. در این‌باره خزه‌ها جزو گروه گیاهـان Poikilohydric هسـتند یعنی رشد و نمو آنهـا تابــع رطوبـت محیـط اســت.

مشکل شناسایی این گروه از گیاهان همواره باعث شده تا کمتر به اهمیت آنها در اکوسیستم‌ها پی برده شود؛ در حالی که حفظ پایداری و سلامت اکوسیستم‌ها به حضور این گروه‌ها و تنوع زیستی آنها بستگی داشته و شاخص مهمی در ارزیابی اکوسیستم‌ها محسوب می‌شوند.

فلور یا مجموعه گیاهان ایران نیز در کنار غنای ارزشمند گیاهان عالی خود، از فلور خزه‌ای غنی برخوردار بوده و از نظر تعداد و اهمیت تنوع زیستی، جایگاه دوم را در میان کشورهای خاورمیانه به خود اختصاص داده است.

فقدان شـناخت و آگاهـی ما از ایـن گـروه از گیاهـان کمتر محسـوس در اکوسیستم‌ها، می‌توانـد به عنوان یکی از حلقه‌هـای مفقـوده زنجیـره یک اکوسیستم سـالم و پویـا به‌شمار آیـد که به علت ضعـف دانـش ما، هرگـز این حلقه‌ها یافت نشـده و علت انهدام زیسـتگاه‌ها یـا نابـودی گونه‌هـا به صـورت حل‌نشده باقی بمانـد.

*اهمیت گیاه‌شناسی و اکولوژی خزه‌ها

همان طور که گفته شد، خزه‌ها به‌عنوان گیاهان ابتدایی و متشـکل از نهان‌زادان غیرآوندی هسـتند که در ظاهر، اختلافی بین سلول‌های قسـمت‌های مختلف آنها دیده نمی‌شـود و تمام گیـاه از یک توده سـلول به تقریب شـبیه به هـم و یکنواخـت تشکیل شـده است و بر حسـب وظیفه‌ای که بـر عهـده دارند، به طـور جزئـی تغییراتی در آنها مشـاهده می‌شـود.

در رابطـه با رده‌بندی خزه‌هـا و درباره تعداد دقیـق گونه‌های خـزه اختلاف زیـادی در منابع وجـود دارد. به طـور کلی، 16 راسـته، 107 تیـره و به تقریـب 880 جنـس و نیـز  حدود 12 هـزار گونه از آنها نـام بـرده شـده اسـت.

درباره اهمیت و اکولوژی این گیاهان در رویشگاه‌ها مطالعات فراوانی انجام شده است، برای مثال این عناصر ابتدایی بر سرعت و درصـد جوانه‌زنی بذرها، ارتفاع نهال‌ها و عملکرد اندام‌های هوایی گونه‌های جنگلی تأثیــر مثبت دارند طـی مطالعـات انجـام شده، حضور گونه‌های مختلف خزه باعث افزایش غلظت عناصری چون نیتروژن، پتاسیم، منیزیوم و منگنز در گیاهان عالی شده و مقدار پروتئین آنها نیز افزایش می‌یابد.

انبوهی و تنوع زیستی خزه‌ها تابع شرایط محیط به ویژه رطوبت دائمی زیر تاج پوشش جنگل است. خزه‌هـا وابسـتگی خاصـی بـه بسـتر رشـد خـود دارنـد.

از ایـن نظـر بـا وجـود تکامل ابتدایـی خـود، به طـور اختصاصـی عمـل کـرده و در دامنـه اکولوژیکـی محـدودی از نظر انتخاب بسـتر رشـد برای زیست، حضور یافتـه و یک انتخاب‌گـر اختصاصی و به عنوان معـرف مطـرح هسـتند. برای مثال وجود تنوعــی از خزه‌هــای Saproxylic که روی تنه‌های در حال پوسیدگی درختان حضــور دارنــد و بــه گــروه Lignicolous یـا خزه های چـوب‌زی معـروف هسـتند، در سـرعت بخشـیدن بـه تجزیـه تنه‌هـای افتـاده و برگشـت عناصـر غذایـی بـه خـاک اثـرات ارزنـده‌ای دارنـد.

همچنیـن توالی گروه‌های بعــدی و تنــوع زیســتی جنــگل نیــز بــه میزان زیــادی بــه حضــور آنهــا وابســته اســت، تنوعی از گروه‌ها و شکل‌های زیستی مختلف خزه‌ها در توده های مختلف جنگلی شمال مانند ممرز، شمشاد، راش و دیگر تیپ‌ها دیده می‌شود که در این بین مسیر جنگل معدن در نوشهر یکی از مناطق عمده از رویشگاه‌های خزه‌ای است که جایگاه ویژه‌ای از این نظر به خود اختصاص داده است.

Brachythecium و Amblystegium از جنس‌های گیاهی شاخص از گروه خزه‌های پوست‌نشین جنگل‌های مرطوب هیرکانی هستند. گونه‌های مختلف جنس Neckera نیز علاوه بر جنگل‌های کاسپینی شمال در جنگل‌های مرطوب مناطق گرمسیری استوا نیز حضور دارند. همچنین بسیاری از جنس‌های بومی خزه‌های هیرکانی در جنگل‌های استوایی و گرمسیری آفریقا و آسیا نیز انتشار دارند که این حضور، به میزان زیادی به دلیل نزدیک بودن شرایط اقلیمی جنگل‌های هیرکانی با مناطق گرمسیری است.

گونه پوست‌‌زی leucodon immersus یکی از معمولی‌ترین عنصر خزه‌ای «اپی فیت» در جنگل‌های هیرکانی است. انشعابات این‌گونه به صورت رشته یا ریسمان‌هایی کوتاه دورتادور تنه درختان را تا قسمت‌های بالایی تاج می‌پوشاند.

از این‌رو به عنوان یکی از گونه‌های ارزشمند در جذب و حفظ تنوع زیستی موجودات کوچک جنگل در لایه‌های مختلف ارتفاعی از تنه درختان جنگل‌های مرطوب و نیمه‌مرطوب هیرکانی به شمار می‌آید.

چنین رخساره‌هایی از گروه‌های حیات، مبین وجود سیستمی پویا از چرخه ارتباط بین گروه‌های مختلف گیاهی و در نهایت بیان کننده وضعیت تنوع زیستی عرصه‌های رویشی است، تنوع زیسـتی گونه‌هـا یـا به بیانـی دیگـر، مدیریت منابع گران‌بهـای زیسـتی یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین چالش‌های پیش روی بشـر امروز به شمار می‌آید.

پژوهش و بررسی پیرامون ویژگی‌های زیستی و جمعیتی هر یک از گروه‌های تشکیل دهنده اکوسیستم‌ها از جمله خزه‌ها کلید راهنما و مصداق عینی مدیریت صحیح و پایدار بر این عرصه ها خواهد بود و بنابراین بـا آشـنایی مختصـر بـا گـروه خزه‌ها یا به عبارتـی بریوفیت‌هـا، می‌تـوان در رابطـه بـا یکـی از ویژگی‌هـای اصلـی اجتماعـات گیاهـی و نیـز چگونگـی وضعیـت جمعیتـی و حفاظتـی آنهـا، با استفاده از روش‌های اندازه‌گیری و برآورد تنوع گونه‌ای، نسـبت بـه ارزیابـی جوامع گیاهـی در اکوسیسـتم‌ها اقـدام کـرد.

ایـن ابـزار دقیـق ارزیابی، بـرای اطلاع از شــرایط زیســتی و وضعیــت فراوانــی گونه‌هــا یــا گروه‌هــای خویشــاوند، از نظـر چگونگی حضـور در جوامع و شـرایط اکولوژیــک رویشــگاه‌ها، ارزشــمند اســت.

ایـن موضـوع یکـی از مهم‌تریـن الگوهـای بـرآوردی در رابطـه بـا سـلامت یـا پویایی اکوسیسـتم‌ها اسـت کـه اطلاعات با ارزشـی را درباره وضعیـت حفاظتـی گونه‌هـا در اختیـار قـرار می‌دهد. بـا اسـتفاده از این ابـزار علمـی، می‌توان نسـبت بـه چگونگی وضعیــت زیســتی و حفاظتــی گونه‌هــا از قبیــل شادابی زیستی فــردی و زیسـتگاهی، داشـتن وضعیـت بهینـه از نظـر رشـد و پراکنـش و داشـتن نیاز بـه حمایت، انجـام برنامه‌ریزی‌هـای احیایـی و کمـک به بازیابی سـلامت رویشـی فـردی و اجتماعی  قضــاوت کــرد.

در ایــن مجموعه ایــن مهــم مــورد توجــه و بررســی قــرار گرفته اسـت کـه مطالـب مذکـور برگرفته از مطالعـات اکولوژیک انجام شـده در بخشـی از هیرکانــی میانــی اســت کــه توانست در بــرآورد و ارزیابــی وضعیــت فــردی و اجتماعـی گونه‌هـای خزه اطلاعـات مفیدی در اختیـار قرار دهـد.

در طی بررسی‌ها و جمع‌آوری‌های صورت گرفته از محدوده جنگل‌های جنوب نوشهر، تعداد زیادی نمونه خزه از سطوح مختلف و بسترهای رشد برداشت شد نمونه‌هــای خــزه جمــع‌آوری شــده در یــک فراینــد فشــرده در هرباریــوم باغ گیاه‌شناسی نوشهر و هرباریوم کریپتوگامیـک مـوزه تاریخ طبیعی اسـتکهلم سـوئد مورد شناسـایی قـرار گرفتنـد و نتایج مختصر از مطالعات فلوریستیک در ارتبــاط بــا تیره‌هــای خــزه، جنس‌هــا و گونه‌هـای مربوطـه کـه در بخشـی  از جنگل‌هــای هیرکانــی میانــی یعنــی از جنگل‌هــای کم ارتفــاع تــا جنگل‌هــای فوقانــی منطقــه نوشــهر جمع‌آوری شدند، شناسایی بیش از 100 گونه خزه از یک نوار یا شیب تغییرات ارتفاعی از جنگل‌های کم ارتفاع نوشهر تا ارتفاعات بالای 2600 متری منطقه کجور بود.

مقایسه گونه‌های این منطقه با فلور خزه‌ای کل ایران نشان داد، این محدوده کوچک نزدیک به یک چهارم کل خزه های ایران را شامل شده و در خود جای داده است. مهم‌ترین دستاورد این مطالعات، علاوه بر ثبت 18 رکورد از انتشار خزه‌های جدید برای فلور ایران، کشف و نام‌گذاری یک گونه جدید از خزه به نام Forsstroemia remotifolia Hedenäs & Zare  برای ایران و جهان بود. یکی دیگر از گونه‌های ارزشمند نیز شناســایی گونــه کمیــاب Fabronia Schwetschkeopsis است که تنهـا یـک نمونـه از آن در جنگل‌هـای ایران و تنها در نوشـهر یافت شـده اسـت و بنابراین تعداد زیادی از گونه‌های خزه‌ای با وجود کوچکی ابعاد و اهمیت کمتر ناشی از عدم درک و شناسایی آنها به عنوان اجزاء اصلی اکوسیستم‌ها، حضور داشته که می‌توانند بیشترین نقش را در پویایی و سلامت اکوسیستم‌ها بازی نمایند و بی‌شـک تعداد زیادی از گونه‌های نایاب و در مواردی در حال انقراض و حذف همیشـگی از اکوسیستم جنگل‌های هیرکانی نیز بدون شناسایی و مطالعه ارزش‌های زیستی آنها در حال نابودی هستند کـه اهـداف این مقولـه، در راستای اهداف حفـظ و حراسـت از ایـن گونه‌های ارزشـمند به روشنی بیـان می‌کند و به عنوان نمونه و مثالی از تنهـا بخـشی از خزه‌ای اپی فیت (دارزی) یا سـاپروگزایلیک جنگل‌های شمال ایـران و برای درک بهتر مفهوم و هشدارهای حفاظتـی گونه‌ها ارائه شـده اسـت.

در پایان مهم‌ترین چالش پیش روی حفظ موجودیت و حق حیات و تنوع زیستی این گروه‌های ارزشمند، تخریب زیستگاه‌ها و یا رویشگاه‌های طبیعی آنها است و همچنین بخش مهمی از آسیب‌های وارده بر توده‌های طبیعی این گیاهان، برداشت غارت‌گرانه و نابودی این گروه از گیاهان زیبا، جهت استفاده‌های سودجویانه برخی سودا گران عرصه تولید گل و گیاهان زینتی و آپارتمانی است که با برداشت این گیاهان از جنگل‌های شمال، از آنها برای استقرار گیاهان رونده و تزئین سطح خاک گلدان‌ها استفاده می‌کنند، همچنین متأسفانه از وجود این گیاهان نیز اخیرا برای تزئین غرفه‌های نمایشگاهی و... استفاده‌های زیادی شده است که این استفاده نابخردانه از این بخش از حیات ارزشمند توسط متخصصان و مجریان نمایشگاه‌های گل و گیاهان، در واقع تیشه به ریشه زدن عرصه‌های طبیعی و متزلزل نمودن پایداری اکوسیستم‌های طبیعی و حتی اراضی کشاورزی است.

به عبارتی دیگر به مثابه خنجر از پشت توسط دوست است چرا که برداشت یک توده کوچک از خزه‌های جنگلی در توده‌های طبیعی، در واقع برداشت و آسیب به گروهی از گونه‌های مختلف خزه‌ای و بعضا بسیار حساس از نظر برخی ویژگی‌های زیستی و اکولوژیک است، خواسته یا ناخواسته می‌تواند به حذف بسیاری از گونه‌های حساس خزه‌ای بیانجامد و یا باعث اختلال در زنجیره ارتباطی اجزای اکوسیستم‌ها گردد که بی‌شک آسیب آن می‌تواند متوجه دیگر گروه‌های وابسته زیستی نیز شود.

برداشت و استفاده‌های مرسوم از این گروه از گیاهان همان آسیب‌های مشابه به عرصه‌های جنگلی و برداشت و قطع و نابودی درختان و درختچه‌ها و حتی مشابه کاهش جمعیت طبیعی و یا حذف گونه‌های گیاهی و جانوری است.

دکتر حبیب زارع و دکتر طیبه امینی

عضو هیأت علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور و باغ گیاه‌شناسی نوشهر