سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

  آمار و ارقام نشان می دهد که سالیانه چند 10 هکتار از جنگل ها بویژه در شمال کشور از بین رفته که تنها دلیل آن به دخالت بشر در طبیعت برمی‌گردد این در حالی است که این موهبت‌های خدادادی نقش فراوانی در کاهش مخاطرات طبیعی و انسانی مانند سیل و تبعات ناشی از آن دارد.

 محیط زیست و منابع طبیعی تجدیدپذیر مانند جنگل‌ها و مراتع جزیی از ثروت های ملی و میراث ارزنده یک کشور محسوب شده که فقط به نسل حاضر تعلق ندارد، بلکه میراثی برای آیندگان است. 

داشتن آینده ای با ثبات تنها در سایه منابع طبیعی و محیط زیستی سالم محقق شده و از این رو تمامی کشورها برای حفظ، احیا و توسعه این دارایی ارزشمند بیش از پیش تلاش می کنند چرا که نابودی جنگل ها و مراتع، تصویری تاریک توام با فقر، گرسنگی و مملو از آلودگی را از آینده نشان می دهد.

نقش جنگل ها و مراتع در کاهش آلودگی هوا، جلوگیری از فرسایش خاک، بروز سیلاب های مخرب، ایجاد محیطی دلپذیر برای تفریح و آسایش و همچنین تغذیه سفره های آب زیرزمینی بر هیچ کس پوشیده نیست و ضرورت وجود این منابع را برای ادامه حیات در هر نقطه از این کره خاکی به رخ می کشد.

اما آنچه در ایران به سرعت درحال ترویج و افزایش است کمر همتی است که برای نابودی اکوسیستم ها و دخل و تصرف به اراضی ملی و میهنی بسته شده است که احیای آنها شاید سال ها بلکه قرن ها به طول بیانجامد.

آمارها و ارقام نشان می دهد که سالیانه چند 10 هکتار از جنگل ها بویژه در شمال کشور از بین رفته که تنها دلیل آن به دخالت بشر در طبیعت برمی‌گردد، رشد جمعیت و افزایش سکونتگاه های رسمی و غیررسمی در روستا، شهرها و حاشیه، استفاده نامناسب و غیراصولی از زمین ها و مراتع بدون توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی، نابودی روستاها با اجرای طرح های غیرکارشناسی، توزیع نامتعادل جمعیت در مناطق حاصلخیز، استفاده از تکنولوژی غیرضروری، برنامه ریزی‌های کوتاه مدت، توجه نکردن نسل جدید به فواید منابع طبیعی و زیست محیطی زمینه ساز این دگرگونی و معدوم شدن بخش عمده منابع طبیعی، درختان و گیاهان شده است.

راهکارهای جلوگیری از تخریب جنگل

یک کارشناس جنگلداری با بیان راه های جلوگیری از تخریب جنگل ها در گفت‌و‌گو با ایسنا، اظهار کرد: بای اینکه جنگل تخریب نشود باید طبیعت را به حال خود رها کنیم، جنگلی بدون دام، دامدار، پیمانکار، تجاوز و تخریب به نحوی که نگاه سودجویانه به جنگل نداشته باشیم.

محمدیوسف سجادی با اشاره به اینکه باید نگاه به جنگل تغییر کرده و به فواید غیرچوب آن بیاندیشیم اظهار کرد: جنگل نقش حیاتی در تحول خاک، تولید اکسیژن، حفظ ذخایر نزولات آسمانی و جلوگیری از وقوع سیل ایفا می کند و نگاه جنگل به عنوان منبع تولید چوب خسارات جبران ناپذیری به دنبال خواهد داشت.

سجادی جنگل را پارک طبیعت معرفی کرد و با اشاره به اینکه باید نگاهی اینچنین به جنگل داشت خاطرنشان کرد: بسیاری از گونه‌های گیاهی حال حاضر در جنگل ها در شرف انقراض قرار دارد و بنابراین نباید هیچ دخل و تصرفی در آن وارد کرد، جنگل نه تنها باید حفاظت شده بلکه قرق شود.

جنگل های هیرکانی ایران میراثی باستانی و گران بها

وی کاربری جنگل در دنیا را فقط از آن وحوش دانست و اذعان کرد: جنگل های هیرکانی شمال کشور نمونه بسیار نادر و نوعی میراث ملی است چرا که در عرض 36 درجه مدار کره زمین وجود جنگل امری خارق العاده به شمار می رود.

کارشناس ارشد جنگلداری در تشریح عرض 36 درجه، گفت: در هیچ منطقه از جهان در این عرض جغرافیایی جنگل وجود ندارد چرا که این عرض مدار گرم و خشک کره زمین بوده اما در شمال ایران به دلیل گسترش شرقی غربی رشته کوه البرز، وجود دریاچه خزر و رطوبت حاکم، این جنگل ها پدیدار و ماندگار شده اند.

سجادی جنگل های هیرکانی را میراثی فرهنگی، کهن و مادر جنگل های اروپا برشمرد و تشریح کرد: تولد این جنگل ها مربوط به دوران سوم زمین شناسی است و پس از دوره چهارم و عصر یخبندان به دلیل مسیر شمالی جنوبی پیشروی یخبندان تمام جنگل ها اروپا تا قفقاز از بین رفته و تنها جنگل های شمال کشور به واسطه پناهگاه رشته کوه البرز باقی ماندند.

وی جنگل های هیرکانی شمال کشور را غنی از گونه های متنوع توصیف و عنوان کرد: در حال حاضر جنگل های اروپا شامل 22 گونه درخت جنگلی بوده در حالیکه ما 78 گونه درخت با 50 گونه درختچه ای و 2500 گونه آوندی داریم که نشانگر غنای جنگل های شمال کشور است.

حفظ پوشش گیاهی و اثرات سودمند آن

کارشناس ارشد جنگلداری، پوشش گیاهی در مناطق بالادست را موجب حفظ آبخیز و مانع از طغیان رودخانه ها دانست و افزود: وجود دام در مراتع به ویژه دام سبک، باعث برهم زدن پوشش گیاهی شده و کلوئید خاک را تخریب کرده و به پائین دست منتقل می کند.

سجادی با بیان اینکه وقتی کلوئید خاک تخریب شود آب صاف وارد حوزه آبریز نشده و روان آب در ارتفاعات اتفاق می افتد، گفت: تجمع روان آب‌های حاصل از تخریب پوشش گیاهی در پائین دست سیل را به دنبال داشته و باعث فرسایش خاک می شود.

وی بار دیگر با یادآوری اینکه حضور دام در مرتع زیان شدیدی را به پوشش گیاهی وارد می کند، تاکید کرد: دلیل اینکه آبخیزداری از بالادست آغاز شده، این است که مرتع زودتر از جنگل در معرض آسیب قرار دارد و در اثر چرای بی رویه و لگدمال شدن پوشش مراتع توسط دام سبک، نیاز به احیای آن در اولویت اول قرار دارد.

این محقق و پژوهشگر حوزه جنگل، نقش پوشش گیاهی را در آبخیزداری حیاتی توصیف و اظهار کرد: آبخیزداری بزرگترین فعالیت برای حفظ آب و منابع آبی بوده و چگونگی هدایت آن و نحوه تغذیه منابع زیرزمینی از جمله اموری است که در آبخیزداری باید رعایت شود.

سجادی آمایش سرزمین را بهترین راه حل ممکن برای حفظ منابع طبیعی عنوان و تصریح کرد: باید با توجه به اکولوژی منطقه اکونومی آن را بر اساس حفظ آب، خاک و هوا برنامه ریزی کرد و این معنای درست آمایش سرزمینی است.

ریشه یابی ظهور و وقوع سیل

اسماعیل طلوعی کارشناس آب و سازه های هیدرولیکی در گفت‌گو با ایسنا با تشریح بستر رودخانه ها و واکاوی پدیده سیل، اظهار کرد: رودخانه ها در شرایط عادی دارای یک بستر جاری و یک بستر سیلابی هستند که شامل رود و اطراف آن و مجموعه سنگ هایی است که در آنها قرار دارد.

با اشاره به اینکه بستر جاری رودخانه ها تا 50 متر بوده و بستر سیلابی آنان می‏تواند تا یک کیلومتر امتداد داشته باشد، خاطرنشان کرد: این تناسب در طبیعت برای پخش سیلاب و مهار آن وجود داشته به نحوی که مقدار زیادی از سرعت سیلاب در برخورد با این عوارض طبیعی کاهش یافته و حجم عظیم آب با تقلیل و پخش شدن باعث تغذیه آبرفت می شود.

طلوعی با تاکید بر اینکه مصالح و سنگ های بزرگ موجود در رودخانه ها به ویژه در مسیر سیلابی رود موجب کند شدن سرعت آب و کاهش دبی آن در مناطق فرودست می شود، گفت: این قانون نانوشته طبیعت بود که موجب کاهش انرژی سیل می شود اما با دخالت انسان در برداشت های غیر مجاز و بی رویه مصالح، بستر رودخانه ها کاهش یافت و تجاوز به حریم رود میسر شده است.

وی برداشت مصالح و سنگ های بزرگ در مسیر رود را بسیار خطرناک دانست و در تشریح آن گفت: این برداشت ها باعث می شود که سرعت و قدرت سیل با همان دبی بالا به مناطق پائین دست سرازیر شود چراکه با تخریب بستر سیلابی رود و برداشت سنگ های بزرگ هیچ مانعی بر سر راه سیل برای کاهش انرژی آن وجود ندارد.

راهکارهای فعلی جلوگیری از وقوع سیل

استاد دانشگاه آزاد تنکابن مهار سیل در شرایط فعلی را با ذکر یک ضرب المثل اینگونه بیان کرد: رفتار ما پس از تخریب منابع طبیعی دقیقا بیانگر معنا و مفهوم ضرب المثل معروفی است که می گوید «یک نادان سنگی را در چاه می اندازد که 100 عاقل نمی توانند آن را بیرون بیاورند».

طلوعی افزود: هزینه بسیار زیادی باید در این راه مصرف کرد و بهترین راهکار آن احداث سدهایی است که به سدهای تعدیل سیلاب معروف و مشهور هستند.

کارشناس آبخیزداری و کنترل منابع آبی در تشریح عملکرد سدهای مخزنی تعدیل کننده سیلاب، اظهار کرد: مخازنی که برای این سدها طراحی شده برای مهار سیلاب هایی است که داری دوره برگشت زمانی 100 سال و بالاتر هستند که این سیلاب ها در مخازن تعدیل می شوند.

طلوعی در ادامه افزود: این مخازن فاقد دریچه بوده و دارای سوراخ های عمقی در موازات بستر رودخانه هستند که علاوه بر سر ریز شدن آب از آنها، سبب خروج آب با دبی پائین، مطمئن و هم تراز با دبی بستر جاری رودخانه می شود.

وی دبی خروجی از این سدها را فاقد قدرت آسیب و خسارت برشمرد و اظهار کرد: ارتفاع و اندازه سازه این سدها کوچک بوده و تنها قدرت بازدارنگی و مهار سیل را دارد و به نحوی تنظیم و طراحی شده که خروجی آب آن ها سبب تغذیه آبرفت در مناطق فرودست رود می شود.

این محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه با توصیه بر اینکه نباید مصالح و سنگ های درشت بستر رود تخریب شوند، خاطرنشان کرد: چنانچه طبیعت به حال خود رها شود قابلیت ترمیم داشته و تمام آسیب وارده به آن ماحصل ورود انسان و نا آگاهی او از قوانین اکوسیستم است.

چگونگی مهار آب / ذخیره نزولات جوی

طلوعی با تشریح عملکرد کشورهای اروپایی در مهار آب و نزولات جوی گفت: در اروپا توزیع زمانی و مکانی بارندگی متعادل بوده و تقریبا در تمام فصول و اکثر مناطق باران وجود دارد.

استاد دانشگاه آزاد تنکابن با مقایسه اقلیم ایران نسبت به اروپا خاطرنشان کرد: ایران فاقد توزیع مناسب زمانی و مکانی نزولات جوی بوده و از این حیث دارای دو فصل ترسالی و خشکسالی است و باید با ذخیره آب در فصول تر از آن برای فصول خشک سال کمک گرفت.

وی در مورد مهار آب به ویژه نزولات جوی در کشورهای دارای برنامه گفت: در بسیاری از کشورها آب باران با ورود به ناودان ها به سمت تانکرهای نگهداری هدایت شده و از آن برای مصارف غیر آشامیدنی بهره برداری می شود.

این محقق و پژوهشگر استفاده از این الگوی مصرف را بویژه برای شمال کشور توصیه و تاکید کرد: با توجه به بارندگی های مداوم در شمال کشور می توانیم با ذخیره و هدایت نزولات جوی در تانکرهای مخصوص از آن برای مصارف غیر آشامیدنی بویژه در بخش کشاورزی استفاده بهینه و مطلوبی کنیم.

ایجاد سدهای انحرافی/ آب بندان‌ ها و نقش موثر آنها

طلوعی احداث سدهای انحرافی و هدایت آب به سردهنه ها و آبگیرهای کوچه و تجمع آن در آب بندان های مناسب را راهکاری برای مهار آب های سطحی معرفی و اظهار کرد: آب بندان هایی که حوزه آبریز هستند علاوه بر اینکه سبب تغذیه منابع آبی زیرزمینی می شوند، می توانند در فصول کاشت، آب مصرفی کشاورزان را نیز تامین کنند.

این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه در هر اقدامی باید حقابه های رودخانه در مناطق پائین دست را در نظر گرفت خاطرنشان کرد: وجود آب در پائین دست رود علاوه بر حیات آبزیان و زیست محیط، سبب ترقیق آلودگی رودخانه در مناطق فرودست شده و رودها با اکسیده کردن و زنده نگداشتن خود توسط آب کمک شایانی به ترمیم آلودگی می کنند.

این محقق، پژوهشگر و استاد دانشگاه رسیدن به این اهداف را در سایه برنامه ریزی درست و جامع با نگاهی ملی محقق دانست و اذعان کرد: تنها استفاده از افرادی که براستی نگاهی ملی، تخصصی و آشنا به سیستم آب، رودخانه و ارتباط و معادلات آن دارند می تواند راهگشا باشد.

طلوعی فعلیت تحقق به موارد فوق را امری ساده و فاقد پیچیدگی قلمداد کرد و افزود: موارد فوق وابسته به این است که چقدر چقدر جامعه و مسئولان خواهان چنین اتفاقی باشند و چقدر خواستار عدم تجاوز به حریم رودها هستند، زیرا رودخانه نوعی موجود زنده بوده و نباید در زیست آن دخالت کرد.

سدسازی مفید است یا مضر؟

این کارشناس آب و سازه های هیدرولیکی در پاسخ به این سوال مثال دیگری را مطرح کرد و گفت: هدف، نیت، انگیزه، برنامه ریزی، تخصص و نگاه به آینده موضوعاتی است که باید در سدسازی چرایی و چگونگی آنها مشخص شود، اگر این اصول لحاظ شود سدسازی مفید خواهد بود در غیر این صورت ضرر آن بسیار بیشتر از منفعت ناچیز آن است.

وی تراکنش مالی بسیار عظیم و جابه جایی مبلغ قابل توجهی از سرمایه در پروژه سد سازی را وسوسه انگیز و مستعد سودجویی دانست و تصریح کرد: اگر سدسازی با نیات سودجویانه و احداث بنای بسیار عظیم به قصد تزریق سرمایه بسیار هنگفت به جیب برخی افراد فرصت طلب صورت گیرد هرگز مفید نخواهد بود.

طلوعی با اشاره به گردش مالی بیش از هزار میلیارد تومن در یک پروژه سد سازی خاطرنشان کرد: سدهای بزرگ به مثابه یک قواره نامناسب بر تن منطقه بوده که نه تنها مناسب آن نیست بلکه علاوه بر آسیب های محیط زیستی مختلف هیچ فایده ای نخواهد داشت.

استاد دانشگاه آزاد تنکابن با بیان اینکه در سد سازی باید جامع بینی داشت گفت: ضمن اینکه مشکلات شهر و روستا در نظر گرفته می شود باید مسائل حوزه های بالا و پائین دست، روابط و اندرکنش های حاکم فی ‎ مابین، تاثیر دخالت در اکوسیستم و آینده نگری در این پروژه ها لحاظ شود.

آینده نگری اولویت اقدام هر عمل

وی با اشاره به اینکه بسیاری از کشورها در برنامه ریزی های کلان تا 100 سال آینده خود را پیش بینی کرده و در نظر می گیرند گفت: این کشورها با بررسی رفتار نسل های بعدی و چگونگی زندگی آنان برنامه ریزی مناسب را برای احداث پروژه ها در نظر می گیرند.

طلوعی با ابراز تاسف از اینکه ایران امروز نسبت به 50 سال قبل، عقب مانده است تصریح کرد: تصمیماتی که امروز مسئولان و صاحب نظران می گیرند را باید 50 سال قبل اتخاذ می کردند و جبران این عقب ماندگی نیازمند عزم و اراده جدی دارد.

این محقق و پژوهشگر با اعلام اینکه در شرایط فعلی اراده ای برای حفظ محیط زیست وجود ندارد، تاکید کرد: این مهم برنامه ریزی بسیار دقیق و کار مطالعاتی بسیار منظمی را طلب می کند تا ایران امروز نسبت به محیط زیست و زنجیره حیات احترام قائل شده و در جهت احیای آن گام بردارد که این امر منوط به صرف بودجه، زمان و انرژی هنگفتی است که باید محقق شود در غیر اینصورت چرخه حیات ایران نابود خواهد شد.