سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

 ایرنا - ایران کشوری با اقلیم خشک و نیمه‌ خشک است که افزایش جمعیت و همچنین پدیده تغییرات اقلیمی، موجب افزایش مشکلات ناشی از کم‌آبی در آن شده این در حالی است که با توجه به نقش جنگل‌ها در تولید و حفظ آب، می توان با گسترش کمی و کیفی جنگل به بهبود منابع آب کشور کمک کرد.

 بنا بر گزارش دفتر مطالعات پایه منابع آب ایران ، ارتفاع کل ریزش‌های جوی در سال آبی جاری یعنی از اول مهر 1396 تا اول مرداد 1397 بالغ بر 167.5 میلی‌متر بوده که این مقدار نسبت به میانگین دوره‌های مشابه درازمدت (241.4 میلی‌متر ) 30.6 درصد و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته (230.4 میلی‌متر) 27.3 درصد کاهش نشان می‌دهد. 
کل حجم بارش از اول مهر 1396 تا اول مرداد 1397 نیز معادل 276.045 میلیارد متر مکعب بوده است.
بر اساس برآورد کارشناسان هواشناسی ، چنانچه روند افزایش گازهای گلخانه‌ای با شرایط کنونی تثبیت شود ، با 13 درصد کاهش بارندگی مواجه خواهیم بود و اگر این روند ادامه داشته باشد در بلند مدت 70 درصد کاهش بارش در ایران رخ می‌دهد.
این در حالی است که یک هکتار جنگل در حدود 500 تا 2 هزار مترمکعب آب در سال ذخیره می‌کند. یعنی جنگل‌های هیرکانی که نزدیک به 2 میلیون هکتار مساحت دارد ، سالانه قادر است حدود چهار میلیارد مترمکعب آب در خاک خود ذخیره ‌کند.

ذخیره‌سازی آب در جنگل‌های زاگرس با وسعت 6 میلیون هکتار ، به میزان تقریبی 9 میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود که با توجه به اینکه سرچشمهٔ رودهای بسیاری، از جمله کارون، جنگل‌های زاگرس است، اهمیت وجود جنگل در مدیریت بهینهٔ آب روشن می‌شود.
یک پژوهشگر جنگل در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت : یک میلی‌متر بارندگی در یک هکتار برابر با 10 مترمکعب آب است.
یوسف گرجی بحری افزود : اگر در همان یک هکتار جنگل ، 500 میلی‌متر بارندگی در سال رخ دهد، میزان آب تولید شده در حدود پنج هزار مترمکعب است. 
وی ادامه داد : 2 تا سه هزار متر مکعب از این آب صرف رَواناب و باران‌رُبایی (interception) و تبخیر و جذب گیاه می شود و حدود یکهزار و 500 تا 2 هزار مترمکعب به خورد خاک جنگل و سفره‌های آب زیرزمینی می رود ؛ یعنی در کل حدود یک سوم باران ، در خاک جنگل ذخیره می‌شود.
این جنگل ‌شناس اظهار داشت : رودهای شمال به ‌جز سفیدرود و اترک و معدودی دیگر ، همگی در نیمرخ شمالی رشته‌ کوه البرز هستند و منابع آبی‌ آنها یا برف ارتفاعات است و یا بارندگی‌ها در دامنه‌ها که منجر به ذخیره شدن آب در سفره‌های زیرزمینی و یا جاری شدن در رودخانه‌ها می‌شود.
گرجی بحری تاکید کرد : در باره نقش مثبت جنگل در افزایش بارندگی و یا اصلاح چرخه آب و یا کاهش رواناب و تغذیه سفره‌ها و یا پالایش آب‌های سطحی و کاهش خطر سیل ، تردیدی نیست و در این شرایط نمی توان باور کرد که در شمال ایران و استان‌های گیلان و مازندران و حتی گلستان دچار کم‌ آبی و خشک‌ رودی شویم و این امر، چیز تازه و مشکل جدیدی است.
وی افزود : در شالیزارهای شمال مصرف آب خیلی بالا و از کاشت تا برداشت هشت تا 10 هزار متر مکعب برای هر هکتار در سال است ؛ یعنی اگر در هر هکتار دو تن برنج برداشت کنیم برای هر کیلو گرم برنج چهار هزار و 500 لیتر آب مصرف شده است.
این پژوهشگر گفت : در گذشته در جلگه‌های شمال ایران از آب‌ بند خیلی استفاده می‌شد و در حدود 33 هزار هکتار آب‌بندان در شمال وجود داشت که بخش عمده‌اش هنوز موجود و 17 هزار هکتار آن در مازندران واقع است که 370 میلیون مترمکعب آب را ذخیره می‌کند.
وی افزود : این آب‌بندها عرصه‌های بسیار مناسب و کارآمدی هستند که نیاکان ما با آن، آب‌ها را برای فصول کشت ذخیره می‌کردند تا دچار کم‌آبی نشوند. 
این پژوهشگر جنگل گفت : در شمال کشور برای مدیریت آب ، اولویت اصلی با رودهای شمال است و مدیریت حوزه‌های آبخیز را باید جدی‌تر بگیریم و پوشش گیاهی و جنگل‌های حوزه‌ها را با تدبیر و دوراندیشی و آینده‌نگری بهبود بخشیم.
گرجی بحری افزود : الان سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) به آب‌شناسی جنگل خیلی تاکید دارد و ما باید نگاهی بوم‌سازگانی از نظر آب به حوزه‌های شمال داشته باشیم.
وی توضیح داد : لازم است از منابع گیاهی و خاکی بیشتر حفاظت کنیم و از شست ‌و شوی خاک و گل‌آلودگی آب جلوگیری کنیم.
این جنگل‌شناس تاکید کرد : باید از کارخانه‌های بزرگ تولید آب یعنی رودها که بسترشان جنگل‌های شمال است درست بهره‌برداری کنیم.
وی با انتقاد از احداث شهرک صنعتی در استان گیلان آن هم در کنار رود ، اظهار داشت : پساب این شهرک در نهایت به تالاب انزلی می‌رود. 
گرجی بحری رود ماشِلَک را در نوشهر، نمونه‌ای دیگر از آلوده کردن رود برشمرد و گفت : در بالادست این رود ، محل انباشت زباله احداث شده است که شیرابه‌اش خاک اطراف را آلوده و به رود هم سرایت می‌کند.
این پژوهشگر افزود : مادرِ منابع آب در شمال ایران حوزه‌های آبخیز جنگلی هستند و ما این بستر را باید بیش از پیش محافظت و به آب‌شناسی جنگل نگاه تازه‌ای کنیم.
وی ادامه داد : جنگل‌ها و رُستنی‌ها عامل تولید بخار آب هم هستند و بخشی از بخار و منشأ ابر، از تبخیر و تعرق گیاهان به وجود می‌آید.
گرجی بحری گفت : منابع تامین آب در شمال ایران ، به‌جز دشت گرگان ، رود است و برای تأمین آب، کمتر از چاه استفاده می‌کنیم؛ بنابراین حوزه‌های آبخیز جنگلی ، منابع رایگان تولید آب است و هرچه این جنگل‌ها انبوه‌تر و متراکم‌تر و سالم‌تر باشد و لاشبرگ خاک بیشتر و خاک عمیق‌تر باشد ما آب بیشتری خواهیم داشت و در یک کلام ، حفاظت از جنگل ضامن تداوم تأمین آب و منابع آبی در شمال کشور است.
** تله گذاری برای آب
یک متخصص منابع طبیعی دربارهٔ نقش گیاهان در تولید و حفظ آب به خبرنگار ایرنا گفت: در هر حوضهٔ آبریز یا آبخیز (Drainage basin, Watershed) از بلندترین نقاط آبی که به واحد آب‌شناختی منتهی می‌شود، عوامل مهمی در واپایش (کنترل) و تثبیت آب وجود دارد که مهم‌ترین آنها پوشش گیاهی است. 
بهرام دِلفان اباذری افزود : هر چه جنگل‌ها و مراتع ما پوشش غنی‌تری داشته باشد این قابلیت را دارند که آب بیشتری را نفوذ دهند و خود پوشش گیاهی مانع سیلاب می‌شود زیرا سیل زمانی به وجود می‌آید که آب به‌سرعت از حوضهٔ آبریز خارج شود.
وی ادامه داد : بنابراین هرچه پوشش گیاهی، انبوه‌تر و غنی‌تر و تنوع زیستی بیشتر باشد، حفظ آب بیشتر است زیرا تثبیت آب در سرحوزه‌ها مهم است.
این متخصص منابع طبیعی یادآور شد : لاشبرگ‌های کف جنگل مانند اسفنج عمل می‌کنند و سبب نگهداری آب می‌شوند و علاوه بر این، آب را به لایه‌های پایینی خاک نفوذ می‌دهند. 
دلفان اباذری تاکید کرد : هنر ما در مدیریت آب باید این طور باشد که آب تا حد امکان به لایه‌های درونی خاک هدایت شود و به عبارت ساده‌تر، آب را به تله بیندازیم. 
وی افزود : تلاش ما باید این باشد که آب باران را در همان سرحوزه‌ها تثبیت کنیم ؛ یعنی شرایطی را برای نفوذ آب در خاک فراهم کنیم تا چشمه‌ها را غنی‌تر کند.
این متخصص منابع طبیعی گفت : اکنون در کشور ما با عملیات آبخیزداری فیزیکی و مکانیکی مانند احداث بندِ اصلاحی (Check Dam) و پادگانه (terrace) و بانکت (فرانسوی: Banquette) و جُویِ تَراز (contour furrow) یا در دشت‌های سیلابی به صورت چاله‌کنی (pitting) و یا پخش سیلاب (در خارج از شمال) انجام می‌شود.
دلفان اباذری افزود : یا عملیات زیستی مانند کاشت گونه‌های مرتعی در ارتفاعات بالا و همچنین جنگل‌کاری می‌توان ذخیرهٔ آب در خاک را بالا برد و جلو ایجاد سیل را هم گرفت.
ایران با میانگین بارندگی 241 میلی‌متر در سال، نوزدهمین کشور خشک جهان محسوب می‌شود.