سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

سيماي منابع طبيعي نوشهر

مقدمه

 ایران با مساحت ۱۶۴،۸۱۹،۵۰۰ هکتار دارای 134،307،839 هکتار منابع طبیعی (8/82 درصد مساحت کشور) شامل 3/14 میلیون هکتار جنگل (8/8 درصد مساحت کشور)، 2،665،067 هکتار بیشه‌زار و درختچه‌زار (6/1 درصد)، 7/84 میلیون هکتار مرتع (3/52 درصد)، 6/32 میلیون هکتار بیابان (1/20 درصد) است و  2/33 میلیون هکتار دیگر را زمین‌های کشاورزی و شهرها و غیره تشکیل می‌دهد. 

جنگل (Forest) به بخشی از زمین گفته می‌شود که از درخت و درختچه و گیاهان علفی پوشیده شده و بین گیاهان و جانوران آن، اشتراک زیستی به وجود آمده است. کمترین مساحت جنگل را 5/0 هکتار (5000 متر مربع) در نظر می‌گیرند و تاج درختان آن نباید کمتر از 10 درصد سطح آن را بپوشاند. اگر مجموع مساحتی که تاج درختان می‌پوشاند یعنی «تاجْ پوشش» آن‌ها کمتر از 10 درصد باشد به آن «بیشه» گفته می‌شود. با این حال در ایران به دلیل کمبود جنگل که ناشی از قرار داشتنِ اغلب مناطق کشور در نواحی خشک و نیمه‌خشک است، این مقدار را 5 درصد در نظر می‌گیرند تا مناطق بیشتری تحت عنوان جنگل محافظت شود. به دلیل این تفاوت در تعریف، مساحت جنگل‌های ایران از 1/11 میلیون هکتار (بر مبنای 10 درصد) تا 3/14 میلیون هکتار (بر مبنای 5 درصد) ذکر می‌گردد.

جنگل‌های ایران به پنج حوزۀ رویشی تقسیم می‌شود:

۱ـ جنگل‌های هیرْکانی یا خزری (شمال)، 1،942،353 هکتار (5/14 درصد).

۲ـ جنگل‌های زاگرس، 6،074،000 هکتار (4/45 درصد).

۳ـ جنگل‌های ایران و تُورانی، 4،124،000 هکتار (9/30 درصد).

۴ـ جنگل‌های خلیج فارس و عمانی، 1،088،100 هکتار (1/8 درصد).

۵ـ جنگل‌های اَرَسباران، 148،700 هکتار (1/1 درصد).   

 
کلیات

تشکیلات اداره کنندهٔ منابع طبیعی شمال ایران (جنگل‌های هیرْکانی) به چهار اداره کل تقسیم شده است:

1- اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گیلان

2- اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران ـ نوشهر (غرب مازندران)

3- اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران ـ ساری (شرق مازندران)

4- اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان گلستان

حوزهٔ اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران ـ نوشهر با وسعت 662،033 هکتار معادل 9/27 درصد از مساحت استان مازندران را در بر دارد و در دامنهٔ شمالی البرز مرکزی و در غرب استان واقع گردیده است. این حوزه یکی از چهار حوزهٔ منابع طبیعی شمال ایران است که به دلیل اهمیتی که دارد به صورت اداره کل مستقل و به مرکزیت نوشهر اداره می‌شود. حوزهٔ اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران ـ نوشهر در مرکز جنگل‌های هیرکانی یا جنگل‌های شمال (جنگل‌های خزری) و در بخش البرز مرکزی قرار دارد و از رُویان تا رامسر را در بر می‌گیرد. مختصات حوزهٔ مذکور در محدودهٔ طول جغرافیایی 50 درجه و 19 دقیقهٔ شرقی تا 52 درجه و 2 دقیقهٔ شرقی و عرض جغرافیایی 36 درجه و 8 دقیقهٔ شمالی تا 36 درجه و 57 دقیقهٔ شمالی قرار دارد.

این حوزه از شمال به دریای خزر، از جنوب به حوزهٔ استحفاظی ادارات کل منابع طبیعی استان‌های قزوین و تهران، از شرق به حوزهٔ استحفاظی اداره کل منابع طبیعی استان مازندران ـ ساری، از غرب به حوزهٔ اداره کل منابع طبیعی استان گیلان متصل است.

کمینهٔ ارتفاع حوزهٔ این اداره کل، در سواحل دریای خزر با ارتفاع 27- متر و بیشینهٔ ارتفاع آن قلهٔ علم کوه در کلاردشت با ارتفاع 4850 متر است.

 بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، حوزهٔ این اداره کل دارای 6 شهرستان و 13 شهر و 22 دهستان است که بخش اعظم نقاط شهری آن در مناطق جلگه‌ای حاشیهٔ دریای خزر واقع شده است.

جمعیت استان مازندران بر طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1390 بالغ بر 3،073،943 نفر معادل 1/4 درصد از جمعیت کل کشور بوده است. جمعیت حوزه استحفاظی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران ـ نوشهر نیز 504،223 نفر معادل 9/16 درصد جمعیت استان مازندران و 7/0 درصد از جمعیت کل کشور است. تراکم جمعیت در حوزهٔ این اداره کل 76 نفر در هر کیلومتر مربع برآورد می‌شود.

 از تعداد کل جمعیت غرب مازندران، 240067 نفر در مناطق شهری و 264159 نفر در مناطق روستایی زندگی می‌کنند. به لحاظ وضعیت اشتغال در بخش‌های مختلف، 38/10 درصد جمعیت شاغل حوزه این اداره کل در بخش صنعت و 5/15 درصد در بخش کشاورزی و 1/74 درصد در بخش خدمات و سایر بخش‌ها می‌باشند.

حوزهٔ اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران ـ نوشهر با داشتن کوه‌های بلند و رودهای فراوان و آبشارهای زیبا مجموعه‌ای بزرگ از پوشش گیاهی را در بردارد. مَمْرَز (حدود 30 درصد) و راش (حدود 24 درصد) فراوان‌ترین گونه‌های درختی موجود در جنگل‌های غرب مازندران‌‌اند و درختانی همچون اَنْجیلی با رنگ‌های متنوعش در فصل پاییز، بلوطِ بُلَنْدْمازُو، تُوسکای ییلاقی، تُوسکای قِشلاقی، پَلَت، شیرْدار، خُرْمَندی، نَمْدار، وَن (زبانْ گنجشک)، آزاد نیز در آن می‌روید. همچنین گونه‌های با ارزشی همچون شِمْشاد، زَرْبین، سُرْخْدار، بارانَک، گیلاس جنگلی، سفیدْ پَلَت در این جنگل‌ها وجود دارد.   

درخت راش صنعتی‌ترین چوب را در بین درختان جنگل‌های منطقه دارد و از این نظر مرغوب‌ترین گونهٔ جنگلی محسوب می‌شود.

جدول1- جنگل‌های حوزهٔ اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران ـ نوشهر به تفکیک نوع جنگل

منابع طبیعی غرب مازندران در قالب یک اداره کل و شش ادارهٔ تابع مدیریت می‌شود:

جدول 2- اطلاعات حوزهٔ اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران ـ نوشهر به تفکیک ادارات تابع

توضیح:1- مرز ادارات منابع طبیعی ممکن است با تقسیمات کشوری متفاوت باشد. برای مثال مساحت شهرستان رامسر 72980 هکتار است ولی حوزهٔ منابع طبیعی این شهرستان 83071 هکتار مساحت دارد زیرا حوزهٔ منابع طبیعی رامسر بخشی از جنگل‌های استان گیلان را نیز در بر می‌گیرد. 2- در حدود 775 هکتار پدیده‌های بیابانی،مانند اراضی ماسه‌ایِ ساحلی، در حوزهٔ منابع طبیعی غرب مازندران وجود دارد.

برای مدیریت بهتر، جنگل‌های هیرکانی یا شمال از سمت غرب (استان گیلان) به 103 حوزهٔ آبخیز یا آبریز تقسیم شده که 19 حوزهٔ آن (از حوزهٔ شمارهٔ 30 در رامسر تا حوزهٔ 48 در گَلَندِرود نور) در محدودهٔ منابع طبیعی غرب مازندران است.

هر حوزۀ آبخیز شامل منطقه‌ای با وسعت تقریبی ۳۰ هزار تا ۵۰ هزار هکتار است که تمام آب بارانی که در آن می‌بارد یا چشمه‌هایی که در آن می‌جوشد به یک رودخانه منتهی می‌شود و به دریا می‌ریزد. چون مساحت حوزهٔ آبخیز زیاد است، برای ادارۀ بهتر، آن را با توجه به عوارض طبیعی نظیر یال (خط‌ الرأس) و دره، با در نظر گرفتن همگن بودن تقریبی شرایط پستی و بلندی و شیب و جهت عمومی، به مناطقی کوچک‌تر به نام «سِری» تقسیم می‌کنند که مساحت متوسط آن 1000 تا 2000 هکتار است. اگر حوزۀ آبخیز خیلی بزرگ باشد آن را به دو یا چند بخش تقسیم می‌کنند و هر بخش به تعدادی سری تقسیم می‌گردد. برای هر سری، برنامه‌ای مدون تهیه می‌شود که در آن، ضمن برشمردن ویژگی‌های گیاهی، به خصوص درختان، وضع زمین‌شناسی، خاک‌شناسی، آب‌شناسی، هواشناسی، تعداد  آبادی‌ها و دام‌سراها و دیگر موارد مورد نیازِ منطقه ذکر می‌شود. این برنامه که به آن «طرح جنگل‌داری» گفته می‌شود، پایه و اساس تمام فعالیت‌ها در جنگل است. طرح جنگل‌داری به مجموع فعالیت‌ها و برنامه‌های مدونی که برای حفظ و احیا و توسعهٔ پایدار و بهره‌برداری اصولی با در نظر گرفتن توان رویشگاه صورت می‌گیرد اطلاق می‌شود که در آن نوع فعالیت (از قبیل حفاظت، احیا، جاده‌سازی، بهره‌برداری، جنگل‌کاری، پرورش جنگل)، زمان فعالیت (مانند سال و ماه)، مکان فعالیت (شامل قطعات و سطوح)، همچنین هزینه‌ها و درآمدها در یک دورهٔ ده ساله مشخص می‌گردد. هر طرح جنگل‌داری پس از اجرا، در مقاطع زمانیِ پنج یا ده ساله و اغلب ده ساله، برای ارزیابی فعالیت‌ها دوباره بررسی می‌شود که به آن «تجدید نظر طرح جنگل‌داری» گفته می‌شود.‌  

اجرای طرح‌های جنگل‌داری یعنی عمل کردن بر طبق کتابچهٔ طرح جنگل‌داری که شرکت‌های دولتی یا خصوصی یا تعاونی پس از طی مراحل قانونی، اجرای آن را بر عهده می‌گیرند و در ازای این فعالیت، اجازه می‌یابند زیر نظر کارشناسان ادارات کل منابع طبیعی و مطابق کتابچهٔ طرح جنگل‌داری، در حدی که به جنگل آسیب نرسد، متناسب با رویش جنگل، درختان را قطع و از چوب آن استفاده کنند. این شرکت‌ها حتی برای قطع یک درخت نیازمند کسب اجازهٔ قطع هستند و انتخاب درخت نیز بر عهدهٔ کارشناسان مجرب منابع طبیعی است. گذشته از این، شرکت‌های مجری طرح‌های جنگل‌داری، موظف‌اند در محدودۀ کاری خود با فعالیت‌هایی نظیر حفاظت، جنگل‌کاری، پرورش جنگل و جاده‌سازی به حفظ و احیا و توسعهٔ جنگل کمک کنند.

جنگل‌های غرب مازندران علاوه بر پوشش گیاهی غنی، دارای گونه‌های متعدد جانوری از جمله انواع پرندگان بومی و مهاجر و پستاندارانی همچون پلنگ، خرس قهوه‌ای، روباه، گرگ، سیاهگوش، گوزن، کَل یا بز کوهی، قوچ البرز و گراز (خوک وحشی) است.  

بهره‌برداری جنگل

بهره‌برداری جنگل (Forest Harvesting) به کلیهٔ عملیات و اقدامات مربوط به قطع و استحصال درخت که منجر به خروج چوب و سایر فراورده‌های چوبی از عرصهٔ جنگل و حمل آن به مقصد نهایی (دِپو، کارخانه، بازار مصرف) می‌شود اطلاق می‌گردد. بهره‌برداری، علم و فنِ اجرای اصولی برنامه‌ها برای تحقق اهداف پرورش جنگل است و در واقع یکی از ارکان علم جنگل‌داری به حساب می‌آید که حاصل سالیان دراز کار طبیعت و انسان را به هم پیوند می‌دهد و حلقهٔ اتصال بین بخش‌های تولید زیستی و تولید صنعتی است. بهره‌برداری از جنگل یک نوع برداشت چوب از درختان جنگلی است که مترادف با موازین علمی و فنی و زیست‌محیطی باشد و در عین حال از اصول اقتصادی و اجتماعی پیروی کند زیرا رعایت نشدن این اصول باعث می‌شود بهره‌برداری خسارات زیادی به بار آورد و به فعالیتی مخرب تبدیل شود.

مهم‌ترین اصل در بهره‌برداری از جنگل، اصل استمرار تولید است. یعنی بهره‌برداری به صورتی انجام شود که موجودیت جنگل و تولید چوب و همچنین مواهب گوناگون آن به طور پیوسته محفوظ بماند. بنابراین بهره‌برداری از جنگل یک عمل یا پدیده مستقل نیست و ریشه‌های آن در طرح‌های جنگل‌داری و اصول جنگل‌بانی و به علاوه روش‌های پرورش جنگل و زادآوری آن استقرار یافته که به طور کلی هدف آن پرورش جنگل و برداشت درختان جنگلی و تولید چوب به طور مستمر و همیشگی است.

 بهره‌برداری مدون و علمی در شمال کشور از سال 1338 که نخستین طرح جنگل‌داری برای جنگل‌های لُوِه در شهرستان مینودشت در استان گلستان تهیه شد و به ویژه از سال 1341 که جنگل‌ها و مراتع کشور ملی اعلام شد آغاز گردید. در آن زمان به دلیل کمبود و حتی نبود نیروی کارشناسی لازم، اغلب از کارشناسان خارجی استفاده می‌شد. گذشته از این، خو گرفتن مردم به این موضوع که بهره‌برداری جنگل باید به صورت علمی و صنعتی باشد نه سنتی، نیازمند زمانی طولانی بود.

مقصود از رعایت اصول علمی و فنی در بهره‌برداری از جنگل آن است که بیشترین بهره در عین کمترین خسارت از جنگل برده شود. رسیدن به این هدف مستلزم وجود طرح‌های جنگل‌داری دقیق و برنامه‌ریزی و حساب شده و همچنین کارشناسان مجرب و حتی کارگران ماهر است. به این موارد باید ماشین‌های مناسب بهره‌برداری را هم اضافه کرد که از ملزومات بهره‌برداری علمی و صنعتی محسوب می‌شود.

در حدود 50 درصد درختان شمال کشور را درختانی با قطر بالای ۶۵ سانتی‌متر تشکیل می‌دهد. در مجموع، درختان مسن و قطورِ زیادی در جنگل‌های شمال وجود دارد که قطع حساب شدهٔ آن‌ها ضمن افزایش تولید چوب سایر درختان موجود، فرصت مناسبی برای رویش نهال‌ها و درختان جوان فراهم می‌کند. بهره‌برداری، به موازات جنگل‌کاری، پرورش جنگل، جاده‌سازی، حفاظت و توسعه، یکی از برنامه‌های اعمال مدیریت طرح‌های جنگل‌داری است که با حذف تعدادی از درختان مسن و معیوب و درختانی که مزاحم درختان مرغوب هستند کیفیت جنگل را بهبود می‌بخشد.

خصوصیات و ویژگی‌های منحصر به فرد چوب باعث شده است در زندگی ما کاربرد گسترده‌ای داشته باشد. بیش از 4500 نوع محصول و فراورده شامل گروه وسیعی از محصولات صنایع تبدیل مکانیکی چوب از انواع محصولات ساخته شده از چوب خام مثل صنایع دستی و سرویس مبلمان و لوازم اداری و منزل و دیوارَک (پارتیشن) و کابینت گرفته تا فراورده‌هایی مثل تخته خرده چوب (نئوپان و MDF) و روکش و تخته لایه و صنایع تبدیل نیمه شیمیایی شامل انواع خمیر کاغذ و مقوا و سِلولز خام و الیاف مصنوعی و صنایع تقطیری شامل اسید اَسِتیک و اسید فُرْمیک و غیره از آن استحصال می‌شود. در غرب مازندران یک کارخانهٔ تخته خرده چوب و  474 کارگاه صنایع چوب شامل 420 کارگاه درودگری و 48 کارگاه چوب‌بری و جعبه‌سازی و 6 کارگاه متفرقه وجود دارد.

  جدول 3- تولیدات چوبی 31 سالهٔ حوزهٔ اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری نوشهر (1365 – 139) 

برای دسترسی بهتر به مناطق مختلف جنگل و حفاظت مؤثر از تمام عرصه‌ها و اعمال مدیریت فنی، ضرورت دارد در داخل جنگل جاده ساخته شود. وجود جاده باعث می‌شود گردشگری در جنگل و استفاده از مناظر طبیعی و همچنین بهره‌برداری آسان‌تر گردد. هم اکنون در حدود 2500 کیلومتر جادهٔ جنگلی درجهٔ دو، یعنی جادهٔ کم‌عرض و یک‌خطه، با تراکم 8 متر در هکتار در جنگل‌های غرب مازندران وجود دارد.

محصولات فرعی

در کنار چوب و علوفه که «محصولات اصلی» جنگل و مرتع نامیده می‌شود، از جنگل‌ها و مراتع «محصولات فرعی» نیز به دست می‌آید. محصولات فرعی شامل میوه، دانه، گل، برگ، سرشاخه، ریشه، ریزوم، غده، پیاز، صمغ، مَن و گال است که مصارف خوراکی و دارویی و صنعتی دارند. محصولات فرعی جنگل‌ها و مراتع غرب مازندران به  دو دسته  تقسیم می‌شوند. دستهٔ نخست شامل محصولات گونه‌های درختی و درختچه‌ای مانند ازگیل و زرشک و انار و تمشک است. دستهٔ دوم نیز شامل گونه‌های علفی و مرتعی نظیر آویشَن و بارْهَنگ و پامچال می‌شود. با توجه به کاهش برداشت چوب از جنگل‌های شمال گرایش به محصولات فرعی بیشتر شده است. گسترش استفاده از  محصولات فرعی جنگل و مرتع باعث اشتغال‌زایی و صادرات آن منجر به ورود ارز به کشور می‌شود.  

جنگل‌کاری

جنگل‌کاری (Plantation) فعالیتی است که در طی آن با کاشت بذر یا غرس نهال، جنگلی مصنوعی به وجود می‌آید یا جنگلی طبیعی افزایش سطح یا کیفیت می‌یابد. هدف از جنگل‌کاری ممکن است افزایش کمی و کیفی جنگل، استفاده از محصولات چوبی و غیر چوبی، ایجاد فضای سبز، حفظ و اصلاح خاک، مصون ماندن عرصه از تجاوز و تخریب و تغییر کاربری، آماده کردن عرصه برای رویش گونه‌های بومی و نظایر آن باشد.

یکی از وظایف مهم ادارات منابع طبیعی، جنگل‌کاری است. بیشتر جنگل‌کاری‌های شمال، کیفی است یعنی جنگل‌های موجود را غنی‌تر می‌کند ولی مساحت جنگل را افزایش نمی‌دهد. در کنار این نوع جنگل‌کاری، نهال‌کاری‌هایی نیز با هدف توسعهٔ کمی جنگل و حفظ خاک در ارتفاعات بالا و مرز بین جنگل و مرتع انجام می‌شود.

تا چند سال پیش برای جنگل‌کاری، اغلب از گونه‌های سوزنی‌برگ و همیشه‌سبزِ غیر‌ بومی استفاده می‌شد که با توجه به وجود تنها چند گونۀ سوزنی‌برگِ بومی در جنگل‌های شمال، جذابیت ظاهری زیادی داشت. ولی هم اکنون سعی می‌شود تا حد امکان از گونه‌های بومی که اغلب پهن‌برگ و سازگار با محیط هستند استفاده شود زیرا ورود گونه‌های غیر بومی که سازگاری‌شان با منطقه بررسی نشده، ممکن است به ساختار طبیعی جنگل آسیب بزند.

زراعت چوب

در گذشته در اکثر مناطق روستایی ایران به ویژه در روستاهای مناطق جنگلی، روستاییان در ارتباط تنگاتنگ با منابع طبیعی به ویژه جنگل بودند و بخشی از احتیاجات خود را نظیر چوب ساختمانی و چوب سوخت و زمین کشاورزی و غیره از جنگل تأمین و حتی عده‌ای با فروش بخشی از مواد مذکور، امرار معاش می‌کردند. در زمان حاضر نیز با وجود تغییر در شیوهٔ زندگی روستاییان، آثار این ارتباط پابرجاست و باید به گونه‌ای صحیح هدایت شود.

برخی از این فعالیت‌ها، در بسیاری از مناطق جنگلی، با استعداد بوم‌شناختی (اکولوژیک) آن زمین مغایر است. مانند گسترش کشاورزی و دام‌داری در جنگل به‌ویژه در مناطق شیب‌دار که در کوتاه مدت باعث تخریب جنگل و در میان‌مدت و دراز مدت با فراهم کردن زمینه برای وقوع سیل و فرسایش خاک، موجب نابودی حیات می‌شود و ادامۀ زندگی را غیر ممکن می‌سازد. افزایش مصرف چوب در کشور که به طور عمده از منابع جنگلی شمال یعنی تنها منبع داخلی تأمین کنندۀ نیازهای چوبی کشور است ضروری می‌سازد برای کاهش فشار وارده به جنگل‌های طبیعی تدابیر اساسی اندیشیده شود.

از سوی دیگر برای ارتقای درآمد و معیشت زندگی برای روستاییان و حاشیه‌نشینان جنگل و ایجاد حفاظ مناسب در زمین‌های شیب‌دار و اراضی کم بازده، برای جلوگیری از فرسایش خاک و وقوع سیلاب، لازم است اقداماتی صورت گیرد.

یکی از راهکارها برای رفع نگرانی و کم کردن فشار بر رویشگاه‌های جنگلی، استفاده از گونه‌های تندرشد در زمین‌های مستعد و زراعت چوب و نیز کاشت درختان چند منظوره (با هدف تولید چوب و میوه) در زمین‌های شیب‌دار است. این کار در شمال ایران در زمین‌های شخصی و بخشی از زمین‌های ملی، خارج از رویشگاه‌های جنگلی جایگاه ویژه‌ای دارد. زراعت چوب یکی از راه‌های افزایش پوشش درختی است که با کاربردهای دیگری همچون افزایش درآمد روستاییان همراه است. مقصود از زراعت چوب، کاشت نهال گونه‌های تُنْدْرُشد و برداشت چوب آن‌ها پس از چند سال است. در حالت معمول برای آن‌که درختی به مرحلهٔ برداشت چوب برسد ده‌ها سال زمان نیاز است ولی در گونه‌هایی نظیر صنوبر، این مدت به حدود 10 سال کاهش می‌یابد. هم اکنون حدود 100 هکتار زراعت چوب با گونهٔ صنوبر در غرب مازندران وجود دارد. 

پارک‌های جنگلی

پارک جنگلی (Forest Park) بخشی از جنگل است که برای تفرج در نظر گرفته می‌شود ولی در عین حال تلاش می‌گردد گیاهان و جانوران آن نیز در قالب برنامه‌ای مدون حفظ شود. در حدود 65 درصد مساحت پارک جنگلی برای تفرج و 35 درصد برای حفاظت در نظر گرفته و این مناطق به طور چرخشی جابه‌جا می‌شود. هم اکنون 33 پارک و تفرجگاه جنگلی و تفرجگاه جنگلی بین راهی با مجموع مساحت 59/7474 هکتار در غرب مازندران وجود دارد که شامل 33/7112 هکتار پارک جنگلی و 61/360 هکتار تفرجگاه جنگلی و 65/1 هکتار تفرجگاه جنگلی بین راهی است.

جدول 4- پارک‌ها و تفرجگاه‌های جنگلی حوزهٔ اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران ـ نوشهر

1- پارک جنگلی سعدآباد واقع در مرزن‌آباد، در سال 1389 و با نام تفرجگاه جنگلی افتتاح شده بود که از سال 1391 تبدیل به پارک جنگلی شد.

2- چِکِلُم: واژه‌ای مازندرانی به معنای منقار و قلاب (فرهنگ لغت مازندرانی، http://tabarestan.ir).

ذخیره‌گاه‌های جنگلی

ذخیره‌گاه جنگلی، قسمتی از جنگل است که به دلیل داشتن گونه‌های گیاهی نادر یا در خطر انقراض یا داشتن رویشگاه خاص، با سیم خاردار یا فنس (fence) یا نظایر آن محصور و محافظت شده است تا از انقراض گونه یا تخریب رویشگاه جلوگیری شود. به عبارت دیگر، رویشگاه طبیعی گونه‌های گیاهیِ در حال انقراض، گونه‌های نادر گیاهی، گونه‌های گیاهی مورد تهدید و رویشگاه طبیعیِ منتخب از تمامی گونه‌های درختی بومی کشور که دارای ارزش ژنتیکی بالا هستند در گستره‌ای قابل توجه با نام ذخیره‌گاه جنگلی تحت مدیریت در می‌آید. برنامه‌های اجرایی این گونه مناطق ظرافت و پیچیدگی خاصی دارد و چه بسا که هزینهٔ نگهداری و مدیریت این مناطق خیلی بیشتر از جنگل تجاری باشد زیرا نوعی مدیریت حفاظتی در این جنگل‌ها اعمال می‌شود.

ذخیره‌گاه جنگلی عرصه‌ای جنگلی است که به دلایل بوم‌شناختی (اکولوژیک) و یا دخالت‌های انسانی دچار آسیب شده و با خطر انقراض یک یا چند گونهٔ جنگلی روبه‌رو است. با توجه به این که چنین پدیده‌ای نابودی تنوع زیستی را در زیست‌کره به دنبال خواهد داشت لازم است با هدف جلوگیری از چنین اتفاقی، برنامه‌ای را برای حفاظت از این مناطق و به منظور استمرار زادآوری اجرا کرد. این برنامه در دو بخش سازمان‌دهی می‌شود: 1- پایش (کنترل) حفاظتی و حمایتی، 2- مدیریت عملیات اجرایی.

این برنامه‌ها به منظور حفاظت و حمایت از گونه‌های مورد تهدید، نادر، در حال انقراض و یا دارای صفت ژنتیکی برتر اجرا می‌شوند. بدیهی است توجه به مشکلات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در این عرصه‌ها و شناسایی علمی گونه‌های گیاهی موجود، در تنظیم برنامه‌ها بسیار مهم است.

در کنار بهره‌گیری از طبیعت، بشر نیز باید حافظ طبیعت باشد. برای حفظ گونه‌های درختی در معرض انقراض و نادر و با ارزش، همچنین رویشگاه‌های خاص، بخش‌هایی از جنگل به صورت ذخیره‌گاه اداره می‌شود که در این مناطق «حفاظت مطلق» وجود دارد و درختی قطع نمی‌شود. در جنگل‌های غرب مازندران 5 ذخیره‌گاه جنگلی با مجموع مساحت 7895 هکتار وجود دارد.

جدول 5- ذخیره‌گاه‌های جنگلی حوزهٔ اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران ـ نوشهر

باغ بذر

در حوزهٔ منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران – نوشهر، 13 باغ بذر به مساحت 875/61 هکتار و 9 محوطهٔ بذرگیری با مساحت 400 هکتار وجود دارد.

خروج دام از جنگل و سامان‌دهی جنگل‌نشینان

یکی از مشکلات و عوامل تخریب جنگل‌های شمال، وجود دام در داخل جنگل است. دام با خوردن و چرای نهال درختان، از تبدیل آن‌ها  به درخت و ماندگاری جنگل جلوگیری می‌کند. همچنین رفت و آمد دام‌ها در جنگل باعث کوبیده شدن خاک و جلوگیری از رویش و استقرار بذر درختان می‌شود. بر طبق آمار پایه، مربوط به سال 1364 در جنگل‌های غرب مازندران 747،310  واحد دامی و 422 خانوار جنگل‌نشین وجود داشت که تا پایان سال 1389 تعداد 359،817 واحد دامی از جنگل خارج شد و 312 خانوار جنگل‌نشین نیز سامان‌دهی گردید.

مرتع‌داری

مرتع (Range) زمینی اعم از کوه و دامنه و مسطح، با گیاهان خودرُو است که پوشش گیاهی آن اغلب علفی و بوته‌ای و درختچه‌ای و یا به صورت پراکنده شامل درخت است و منبع غذا برای دام اهلی و حیات وحش به شمار می‌رود.

از 197،152 هکتار مرتع موجود در غرب مازندران، 21 درصد مرتع درجهٔ یک و 59 درصد درجهٔ دو و 20 درصد درجهٔ سه محسوب می‌شود که از ارتفاع 2200 متر تا ارتفاع بیش از 3500 متر پراکنده است. مراتع غرب مازندران به دلیل فصل رویش گیاهان و وضعیت خاک و اقلیم، جزء مراتع ییلاقی طبقه‌بندی می‌گردد و فصل بهره‌برداری آن از اواخر بهار تا پایان تابستان به مدت 100 روز است. بیشتر مراتع در قالب طرح مرتع‌‌داری اداره می‌شود. طرح مرتع‌داری شامل مطالعات مقدماتی و جامعه‌شناسی و همچنین بررسی ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی، زمین‌شناسی، خاک‌شناسی، اقلیم‌شناسی، پوشش گیاهی مرتع مورد نظر است.

در یک مرتع عمومی به طور میانگین در حدود 250 گونهٔ گیاهی دیده می‌شود که اغلب شامل تیرهٔ گندمیان است و از گونه‌های شاخص می‌توان علفِ باغ، مَرْغ (بیدْگیاه)، فِسْتُوکا (علفِ بَرّه)، علفِ پَشْمَکی، شَبْدَر، یونجه، جو، ماشَک، دِرْمَنه، آویشَن، گَوَن، چای کوهی، کُما، شیرْخِشْت، گُلْپَر را نام برد.

در بخش مدیریت مراتع، روش بهره‌برداری صحیح از مرتع و اقداماتی همچون نصب آبِشخور، دیم‌کاری، علوفه‌کاری، کُپّه‌کاری، بذرکاری، بذرپاشی، کودپاشی، سامانه‌های چرا و تجزیه و تحلیل اقتصادی در نظر گرفته می‌شود. یکی از اقدامات انجام شده در شمال کشور این است که خروج دام از جنگل باید همراه با باطل کردن پروانه چرا در مرتع مجاور آن جنگل باشد که این کار باعث شد فشار بهره‌برداران تا حد زیادی کمتر و وضع مراتع مطلوب‌تر شود. خروج دام از تمام مراتع صحیح نیست بلکه حضور دام در مرتع به اندازه ظرفیت چرا، فوایدی هم دارد و تنوع زیستی را بالا می‌برد. دام‌داری در مراتع شمال باید با هدف تولید گوشت باشد نه شیر و از حالت سنتی خارج شود. هم اکنون ورود زودهنگام دام به مراتع و خروج دیرهنگام از آن، یکی از عوامل تخریب مراتع شمال است. در این حالت، پوشش گیاهی نمی‌تواند تجدید حیات کند و ذخیره غذایی آن برای فصل رویش بعدی کافی نیست.

آبخیزداری

آبخیز (Watershed) واحد مطالعاتی و اجرایی در زمینه آب‌شناسی و مهندسی منابع آب است که از به هم پیوستن آب‌پَخشانِ (Divide) ارتفاعات اطراف یک رودخانه یا دریاچه تشکیل می‌شود و پهنه‌ای است که جریان آب‌های سطحی را به سمت رودخانه و یا دریاچه مورد نظر هدایت می‌کند.

در واقع، حوزهٔ آبخیز عرصه‌ای است که رَواناب ناشی از بارش بر روی آن از طریق آبراهه‌ها جمع‌آوری و به یک خروجی نظیر رودخانه، آ‌ب‌اَنباشت، تالاب، دریاچه، دریا هدایت می‌شود .به عبارت دیگر حوزهٔ آبخیز، تمامی سطحی را در بر می‌گیرد که آب‌های سطحی در آن منطقه به سمت نقطه یا محل مشخصی جریان می‌یابد. امروزه در مطالعات کشاورزی و منابع طبیعی و آمایش سرزمین، حوزه‌های آبخیز را واحد برنامه‌ریزی در نظر می‌گیرند.

پر شدن مخازن سدها، افزایش هزینه‌های پالایش آب، تغییر در ویژگی‌های آب‌شناختی رودخانه‌ها، بروز سیلاب، کاهش منابع آبی، تخریب خاک‌های کشاورزی، کاهش حاصل‌خیزی خاک، افت سطح سفره‌های آب زیرزمینی، کاهش توان رویش در زمین‌های کشاورزی، تأثیرات منفی زیست‌محیطی، آثار مخرب اقتصادی و مالی، ایجاد زمینهٔ مهاجرت روستاییان و ساکنان حوزه آبخیز به مناطق دیگر از جمله تبعات بی‌توجهی به مدیریت آبخیزداری است.

هدف آبخیزداری، تثبیت و پایش تولید، افزایش بهره‌وری کشاورزی، کمینه کردن تخریب بوم‌شناختی، کاهش از هم گسیختگی منطقه‌ای، گشودن دریچه‌های جدید برای مشارکت آبخیزنشینان در چارچوب برنامه‌های توسعه پایدار است که در قالب اقدامات مکانیکی و زیستی و زیست‌مکانیکی و مدیریتی انجام می‌شود.

از جمله فعالیت‌های آبخیزداری در غرب مازندران می‌توان به احداث بند برای مهار سیل اشاره کرد که در نتیجهٔ این اقدام، روستاها و مزارع بسیاری از خطر سیل مصون شده‌اند. همچنین فعالیت‌های مختلفی برای استقرار پوشش گیاهی و در نتیجه غنی‌سازی آب‌های زیرزمینی و کاهش فرسایش آبی انجام می‌شود.

عمده فعالیت‌های مرتبط با آبخیزداری در حوزهٔ این اداره کل در قالب دو طرح استانی و سه طرح ملی تحت عناوین زیر اجرا می‌شود:

1- طرح استانی آبخیزداری و پیش‌گیری و مهار سیل در استان: این طرح با هدف کنترل سیلاب و حفاظت خاک و کنترل فرسایش در حوزه‌های  آبخیز خارج سدها با اجرای عملیات مدیریتی و زیستی (کُپّه‌کاری، نهال‌کاری، بذرپاشی) و مکانیکی برای حفاظت از مناطق مسکونی و صنعتی و راه‌ها و ساختمان‌ها در مقابل پدیدهٔ ویرانگر سیل در مناطق بحرانی و سیل‌خیز اجرا می‌شود که اغلب شامل پروژه‌های مکانیکی نظیر احداث سدِ پایشی (Check Dam) در آبراهه‌ها و احداث دیوارهٔ حائل در سواحل رودخانه‌ها با نوع عملیات سنگی ـ ملاطی و گابیونی (توری ـ سنگی) و بتونی و در بخش زیستی شامل عملیات کُپّه‌کاری و نهال‌کاری و حفاظت و قرق در حوزه‌های آبخیزِ بحرانی و سیل‌خیز است. همچنین بخش دیگر این طرح، پروژه مطالعهٔ تفصیلی ـ اجرایی آبخیزداری است که برای شناسایی مناطق بحرانی و تهیهٔ پروژه برای اجرای عملیات آبخیزداری صورت می‌گیرد.

2- طرح استانی اجرای پخش سیلاب و بهره‌برداری از رواناب‌های سطحی در حوزه‌های شهری و روستایی: طرح مذکور با هدف کاهش رواناب سطحی و کنترل فرسایش و رسوب و تقویت سفره‌های آب زیر زمینی با اجرای عملیات زیستی و مکانیکی انجام می‌شود که اغلب شامل پروژه‌های مکانیکی بندهای اصلاحی در آبراهه‌ها و احداث دیوارهٔ حائل در سواحل رودخانه‌ها با نوع عملیات سنگی ـ ملاطی و گابیونی (توری ـ سنگی) و بتونی به منظور کنترل فرسایش کناری آبراهه‌ها و نفوذ و ذخیرهٔ  آب در سفره‌های زیرزمینی منطقه احداث می‌شود و در بخش زیستی شامل عملیات کُپّه‌کاری و نهال‌کاری در حوزه‌های آبخیز با اهداف یاد شده است.

3- طرح ملی مطالعه و اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری در حوزه‌های فاقد سد: این طرح با هدف توسعهٔ اجرای عملیات آبخیزداری در خارج از حوزهٔ سدها و برای تحقق اهداف مندرج در قانون برنامهٔ چهارم توسعه به منظور کنترل رواناب و تقویت آب سفره‌های زیرزمینی با اجرای عملیات مکانیکی و زیستی انجام می‌شود و اغلب شامل عملیات سنگی ـ ملاطی در قالب احداث بندهای اصلاحی و عملیات حفاظت و قرق و کپه‌کاری در حوزه‌های مذکور است.

4- طرح ملی مطالعه و اجرای عملیات آبخیزداری در حوزه‌های آبخیز سدهای موجود كشور: این طرح با هدف حفاظت خاک و کنترل فرسایش و رسوب در حوزهٔ آبخیز سدهای موجود صلاح‌الدین‌کلای نوشهر، مِیْجَران رامسر و سدهای در دست ساخت سیاه‌بیشهٔ چالوس و پل‌رود اِشْکِوَر علیا با احداث بندهای رسوب‌گیر به صورت اجرای عملیات سنگی ـ ملاطی و سنگی ـ گابیونی و اعمال سامانهٔ مدیریت حفاظت و قرق و غیره انجام می‌شود.

5- طرح ملی مطالعه و اجرای عملیات آبخیزداری در حوزه‌های آبخیز سدهای موجود كشور: این طرح با هدف حفاظت خاک و کنترل فرسایش و رسوب در حوزهٔ آبخیز سدهای در دست ساخت سیاه‌بیشهٔ چالوس و پل‌رود اِشْکِوَر علیا با احداث بندهای رسوب‌گیر به صورت اجرای عملیات سنگی ـ ملاطی و سنگی ـ گابیونی و اعمال سامانهٔ مدیریت حفاظت و قرق و  اجرای عملیات زیستی (کُپّه‌کاری، نهال‌کاری، بذرپاشی)  و غیره انجام می‌شود.

حفاظت و حمایت جنگل

حمایت یا نگهداشت جنگل به کلیهٔ اقداماتی گفته می‌شود که برای جلوگیری از تخریب کلی یا جزئی جنگل بر اثر عوامل فیزیکی یا بی‌جان (اقلیم) و یا عوامل جاندار از قبیل انسان، دام، پستانداران وحشی، قارچ‌ها، حشرات، ویروس‌ها صورت می‌گیرد. به عبارت دیگر حمایت جنگل متضمن سلسله تدابیر و تصمیمات و تدارکات و عملیاتی است که به کار بستن آن‌ها موجب پایداری جنگل در برابر اقدامات تخریبی موجودات زنده و تأثیر زیان‌بخش شرایط اقلیمی محیط زیست می‌شود.

وظایف ادارهٔ حفاظت و حمایت عبارت است از: 1- پایش (کنترل) آفات و بیماری‌های گیاهی 2- پیشگیری از وقوع حریق 3- تأمین و جانشینی سوخت‌های مناسب 4- ایجاد کمربند حفاظتی 5- ایجاد جاده‌های دسترسی 6- سامان‌دهی مدیریت معادن در عرصه‌های منابع طبیعی 7- احداث و تکمیل و مرمت ساختمان‌های حفاظتی 8- ایجاد و گسترش شبکهٔ رادیویی (بی‌سیم).

 آتش‌سوزی یکی از مهم‌ترین عوامل تخریب جنگل به شمار می‌رود و خسارت‌های زیادی به منابع طبیعی تجدید شونده وارد می‌کند. حریق در جنگل‌ها و مراتع باعث کاهش ارزش تجاری و مساحت جنگل و مرتع، از بین رفتن بذرها و نهال‌ها، برهم خوردن چرخهٔ زندگی برخی رُستنی‌ها، خسارت به خاک، کاهش ارزش تفریحی و زیبایی چشم‌اندازها، از بین رفتن علوفه و رویشگاه‌ها، تأثیر منفی بر کیفیت و تراکم درختان، برهم زدن رابطهٔ خاک و گیاه، تغییر شکل جنگل و زیستگاه حیات وحش، تغییر و کاهش تنوع زیستی، از بین رفتن جانوران اهلی و وحشی، خسارت به ساختمان‌ها می‌شود.

به طور کلی مدیریت حمایت از جنگل‌ها در برابر بروز حریق شامل چهار مرحلهٔ پیش‌آگاهی، پیشگیری، کشف، اطفا، احیا و بازسازی عرصهٔ جنگلی و مرتعی است.

 اجرای طرح‌های جنگل‌داری و احداث شبکهٔ جاده‌های جنگلی، نقش مردم و مشارکت‌های مردمی، شناسایی مناطق مختلف جنگلی و قابلیت‌های موجود، استفاده از سامانه‌های جدید در پیشگیری و کشف حریق نقش بسزایی در کاهش مساحت آتش‌سوزی و خسارت‌های احتمالی آن دارد.

   حساس‌ترین و مشکل‌ترین مرحلهٔ مدیریت حریق در جنگل‌ها و مراتع، اطفای حریق است. خاموش کردن آتش در جنگل‌ها وقتی با موفقیت همراه است که اجرای سه مرحلهٔ قبل‌تر، یعنی پیش‌آگاهی و پیشگیری و کشف حریق به موقع و به خوبی انجام شود.

گیاه‌پزشکی

تخریب در جنگل‌ها و مراتع به شکل‌های مختلف باعث به هم خوردن تعادل اکوسیستم و موجب طغیان بعضی از عوامل مضر و مخرب در این عرصه‌ها می‌شود. در شرایط عادی، در عرصه‌های جنگلی و مرتعی، آفات و عوامل بیماری‌زای گیاهی و علف‌های هرز نیز همچون سایر موجودات جانوری و گیاهی با یکدیگر در حالت تعادل هستند و جزئی از اجزای اکوسیستم محسوب می‌شوند و نقشی حیاتی و مؤثر در برقراری تعادل و توازن اکوسیستم دارند.

در اکوسیستم جنگلی، سامانهٔ خودپایشی حاکم است. یعنی اگر آفتی بروز کند و از حد تحمل خارج شود هم‌زمان بر اثر فعالیت عوامل زنده و یا بیمارگر (Pathogen) جمعیت آن پایین می‌آید و سامانه به حالت تعادل اولیه بر می‌گردد. با این حال اغلبِ مشکلات گیاه‌پزشکی زمانی در جنگل اتفاق می‌افتد که انسان شروع به دخالت و دستبرد در این عرصه می‌کند و این امر با قطع درختان، حذف بعضی گونه‌های بومی و سازگار و جانشینی گونه‌های حساس و غیر بومی، ورود بیش از حد دام در عرصه‌های جنگلی و مرتعی و نظایر آن اتفاق می‌افتد که تعادل طبیعی آن را به هم می‌زند.

در کنار تمام عوامل فوق گاهی اوقات وقتی شرایط جوی از قبیل گرما، سرما، باد، بارش از حال اعتدال خارج شود موجب ایجاد خسارت و گاه طغیان عوامل مخرب  می‌شود. از جملهٔ این موارد می‌توان به طغیان گونه‌هایی از پروانه‌های خانواده‌های Tortricidae و Lymantridae و Geometridae اشاره کرد.

عوامل برهم زنندهٔ تعادل طبیعی در گیاهان عبارت‌اند از: 1- عوامل غیر زنده مانند: سرمازدگی، گرمازدگی، سیل، کمبود مواد غذایی، نامساعد بودن شرایط خاک، خشکی یا آلودگی هوا. 2- عوامل زنده مانند: قارچ‌ها، ویروس‌ها، باکتری‌ها، حشرات، کنه‌ها، کرم‌های لوله‌ای (Nematodes)، جوندگان، نرم‌تنان، علف‌های هرز.

عوامل زنده شامل دو گروه‌اند: الف ـ عوامل بیماری‌زای گیاهی مانند: قارچ‌ها‌، ویروس‌ها، کرم‌های لوله‌ای گیاهی، باکتری‌ها. ب ـ آفات گیاهی مانند: حشرات، کنه‌های گیاهی، حلزون‌ها، جوندگان، پرندگان.

آفات، گروهی از عوامل خسارت‌زای گیاهی هستند که باعث از بین رفتن قسمت‌هایی از گیاه مانند برگ، ساقه، ریشه، جوانه، گل، میوه، پوست، چوب و موجب اختلال در روند رشد گیاه می‌شوند. گاهی خسارت ناشی از آفات به حدی است که در مدت زمان کوتاهی گیاه را از پای در می‌آورد. تقسیم‌بندی آفات بر حسب نوع تغذیه از اندام‌های گیاهی صورت می‌گیرد و شامل برگ‌خوار، ریشه‌خوار، دانه‌خوار، ساقه‌خوار، طوقه‌خوار (یقه‌خوار)، چوب‌خوار، پوست‌خوار، شیره‌خوار، گرده‌خوار، جوانه‌خوار، میوه‌خوار می‌شود.

آفات و بیماری‌های مهم جنگل‌ها و مراتع غرب مازندران عبارت است از: پروانهٔ ابریشم‌بافِ ناجور، پروانهٔ برگ‌خوار زمستانهٔ راش، پروانهٔ خال‌دار راش، پروانهٔ برگ‌خوار آمریکایی، پروانهٔ برگ‌خوار داغْداغان، پروانهٔ جوانه‌خوار کاج، پروانهٔ جوانه‌خوار بلوط، پروانهٔ دم قهوه‌ای، پروانه تخمْ انگشتری، پروانهٔ لیسهٔ درختان جنگلی، پروانهٔ گال‌زای توسکا و صنوبر، سوسک‌های پوست‌خوار نارون، سوسک برگ‌خوار قهوه‌ای توسکا، سوسک برگ‌خوار آبی توسکا، سوسک برگ‌خوار صنوبر، سوسک (کَک) برگ‌خوار لِوَر، سوسک برگ‌خوار نارون (اُوجا)، سرخرطومی جهندهٔ راش، سرخرطومی سیگاری بلوط، سوسک‌های شاخک بلند بلوط، کرم‌های سفید ریشه، سوسک چوب‌خوار بلوط (پلاتی‌پُوس)، سوسک‌های طوقه‌بُر، زنبور برگ‌خوار صنوبر، زنبورهای کرم زالویی آزاد و بلوط، انواع زنبورهای گال‌زا (Cynipidae)، شتهٔ راش، شپشک سفید راش، شپشک سپردار کاج نوئل، شپشک سفید کاج اِلدار (کاج تهران)، شپشک‌های آردآلود، شپشک استرالیایی، شپشک توت، کنه‌های تار عنکبوتی، انواع راب‌ها و حلزون‌ها، ملخ‌های گور اسبی و شکم بادمجانی، ملخ برگ‌خوار شمشاد، بیماری مرگ نارون و آزاد، بیماری دیپلودیای زربین، بیماری قارچی فُوزاریوم شب خُسْب، بیماری لکه قیری برگِ افرا، بیماری بلایت یا سوختگی برگ درختان، زنگ‌ها و سیاهَک‌ها، پوسیدگی‌های ریشه و طوقه، گیاهان نیمه انگل مانند دارواش.

آفات و بیماری‌های مزبور، به طور متناوب و در طی سال‌های متمادی در جنگل‌های حوزهٔ اداره کل نوشهر باعث ایجاد خسارت شده‌اند. در ضمن خشکی و گرمای هوا نیز در بعضی از سال‌ها سبب بروز خسارت‌های فیزیولوژیک می‌شود.

برای مبارزه با آفات و بیماری‌ها، سه برنامه شامل مراحلِ پیش‌آگاهی و پیشگیری و پایش با استفاده از روش‌های طبیعی (زیستی)، فِرومونی، مکانیکی، فیزیکی، زراعی و در صورت لزوم کنترل شیمیایی انجام می‌شود.

یگان حفاظت منابع طبیعی

برای محافظت از منابع طبیعی، جدا از فعالیت‌های فرهنگی و اطلاع‌رسانی به مردم، لازم است در مواردی که این اقدامات نتیجه نمی‌دهد با قاطعیت جلو سودجویان گرفته شود. برخی به دلایل مختلف با تصرف اراضی ملی و یا الحاق آن به زمین‌های خود، سعی می‌کنند زمین و عرصۀ جنگل و مرتع و ساحل دریا را که جزء منابع ملی است، تصاحب کنند که مقابله با این گونه اقدامات وظیفه حفاظت محسوب می‌شود و مسؤولیت آن بر عهدۀ «یگان حفاظت منابع طبیعی» است که در 24 اسفند 1384 تأسیس شد. در سال‌های اخیر محافظت از منابع طبیعی تشدید شده است و در صورت مشاهدهٔ تعرض به اراضی ملی، ساخت و سازهای صورت گرفته در آن، با هماهنگی مسؤولان قضایی و انتظامی تخریب می‌شود.

حوزۀ عملیاتی واحدهای اجرایی حفاظت از جنگل‌ها و مراتع غرب مازندران به مساحت 510،393 هکتار دارای 6 ادارهٔ منابع طبیعی در شهرستان‌ها، ۲۰ واحد منابع طبیعی در بخش‌ها، 18 واحد پاسگاه بازرسی و کنترل محمولات جنگلی (شامل 2 پاسگاه دائم و 16 پاسگاه فصلی) است. در جنگل‌ها و مراتع غرب مازندران 165 مأمور حفاظتی مشغول به کارند و برای هر 3800 هکتار، یک مأمور وجود دارد در حالی که طبق معیارهای جهانی باید برای هر ۲۰۰۰ هکتار یک مأمور حفاظتی باشد تا نظارت بر فعالیت‌های جنگل بهتر صورت گیرد. البته در جنگل‌های شمال ایران با توجه به کوهستانی و سخت‌گذر بودنِ بسیاری از مناطق جنگلی، شایسته است برای هر 1000 هکتار یک مأمور حفاظتی در نظر گرفته شود.

وقوع آتش‌سوزی‌های عمدی و غیر عمدی یکی دیگر از عوامل تخریب جنگل است. اکثر درختان جنگل‌های شمال را گونه‌های پهن‌برگ تشکیل می‌دهد که در مقایسه با گونه‌های سوزنی‌برگ، حساسیت کمتری در برابر آتش‌سوزی دارند ولی به طور کلی خطر آتش‌سوزی در جنگل به‌ویژه در فصل پاییز که برگ درختان خشک می‌شود و می‌ریزد و وزش باد هم وجود دارد، جدی است.

تلفن رایگان و کشوری «امداد جنگل و مرتع» با شمارۀ ۱۵۰۴ آمادۀ دریافت هر گونه گزارش تخریب جنگل و تجاوز به منابع طبیعی و وقوع آتش‌سوزی است.

تاریخچهٔ اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران ـ نوشهر

در اواخر سال 1307 به وزارت فلاحت ابلاغ شد که یک نفر کارمند مطلع در امور جنگل را به جنگل‌های اختصاصی حوزۀ کُجُور (جنوب شهرستان نوشهر) اعزام کند تا برای حفظ و حراست جنگل‌های آن قسمت و همچنین تعلیم و تربیت مأمورینِ لازم اقدام کند. وزارت فلاحت نیز خلیل قاضی تهرانی را به این سمت انتخاب و اعزام کرد که تا اوایل سال 1310 به این کار اشتغال داشت. روشی که در اجرای نظر فوق اتخاذ شد این بود که دستورهای لازم مبنی بر طرز استفاده از جنگل‌ها به منظور مصارف روستایی و احداث کورۀ زغال و تعلیف چارپایان در جنگل و تهیۀ هیزم و غیره از طریق صدور بخشنامه به بلوک‌باشی‌ها (دهداری‌ها) داده می‌شد که بررسی شود برای حفظ و حراست جنگل‌ها در عمل، اتخاذِ چه طریقه‌ای ضروری است و چه روشی بهترین نتیجه را می‌دهد تا بتوان تجربیات حاصل را در سراسر جنگل‌های شمال تعمیم داد.

تشکیل دایرۀ جنگل و ادارۀ جنگل‌بانی

در سال 1317 در ادارۀ کل فلاحت که زیر مجموعۀ وزارت اقتصاد ملی بود و ریاست آن را مهندس محمد بیات داشت، دایره‌ای به نام دایرۀ جنگل تأسیس و تصدی آن در سال 1318 به مهندس کریم ساعی (1289- 1331) که در سال 1316 با مدرک فوق لیسانس آمار و جنگل از دانشگاه بِرْکْلی (Berkeley) آمریکا، به کشور بازگشته بود داده شد.

بر اثر اقدامات وی توجه اداره کل کشاورزی بیش از پیش به موضوع جنگل‌ها معطوف و مقرر گردید که ادارۀ جداگانه‌ای به نام ادارۀ جنگل‌بانی به ریاست خود وی تشکیل شود.

پس از تشکیل ادارۀ جنگل‌بانی و شروع به کار مهندس ساعی، وی گزارش جامعی در باب لزوم تشکیل سازمان جنگل‌بانی تنظیم کرد که مصطفی قلی رام، رئیس کل کشاورزی، به رضا شاه پهلوی رساند و مقرر شد که این سازمان در محل کوچکی آزمایش شود تا در صورتی که نتیجۀ خوب داد در سراسر شمال تعمیم یابد.

برای این منظور ناحیۀ کُجُور انتخاب و در پی آن در اواخر سال 1319 چهار خزانۀ جنگلی در «دشت نظیر» و چالوس و عَلَمده (رُویان فعلی) و ولی آباد تأسیس شد.

با آن که مهندس غلامعلی بنان مسؤول خزانه‌های «دشت نظیر» و علمده و چالوس و هانس شریکر مسؤول خزانۀ ولی آباد، پی‌گیر کارها بودند به دلیل تبعات جنگ جهانی دوم (1318- 1324) و تمرکز دولت بر مسائل سیاسی، امور معوق، و پس از شهریور 1320 و اشغال ایران به دست متفقین در جنگ جهانی دوم، کارها ناتمام ماند.

تشکیل بنگاه جنگل‌ها

هیأت وزیران در جلسه 24/12/1327 بنا به پیشنهاد 14 اسفند 1327 وزارت کشاورزی، موارد زیر را تصویب کرد:

1- به منظور حفظ و حراست جنگل‌ها بنگاهی به نام «بنگاه جنگل‌ها» تشکیل می‌شود. 

2- وزارت دارایی کلیه جنگل‌های دولتی و مراتع واقع در حوزۀ آن جنگل را به بنگاه جنگل‌ها منتقل خواهد کرد.

3- بنگاه جنگل‌ها دارای شخصیت حقوقی مستقل و روی اصول بازرگانی بهره‌برداری اداره می‌شود و تحت نظر وزارت کشاورزی خواهد بود.

در این تصویب‌نامه وظایف، سرمایه، هیأت مدیره، هیأت بازرسی و امور استخدامی منظور گردیده بود. وظایف بنگاه علاوه بر حفظ و‌ احیا و توسعه و بهره‌برداری جنگل‌های دولتی و ایجاد صنایع مختلف چوب و نقشه‌برداری از آن‌ها،‌ نظارت و مراقبت در بهره‌برداری جنگل‌های غیر دولتی و همچنین مشارکت با صاحبان جنگل‌های غیر دولتی در بهره‌برداری و ایجاد صنایع بود.

در تشکیلات بنگاه در نواحی «خارج از مرکز» قسمتی از جنگل که نگهبانی آن به عهده یک مأمور جنگل‌بانی واگذار می‌شد اساس کار قرار گرفت و نام آن «حوزهٔ جنگل‌بانی» گذاشته شد. مرکزِ مشترکِ دو الی چهار جنگل‌بانی که در حوزه‌های جنگل‌بانیِ مجاور، پاسبانی می‌کردند «پاسگاه جنگل» نامیده می‌شد و ارشدِ هر پاسگاه علاوه بر مسؤولیت حوزۀ خود بر تمام حوزهٔ پاسگاه نظارت داشت و جنگل‌بان ارشد نامیده می‌شد. دو الی چهار پاسگاه تحت نظر یک سرجنگل‌بانی و دو الی شش سرجنگل‌بانی تحت نظر یک جنگل‌دار اداره می‌شد و چند جنگل‌دار تحت نظر یک سرجنگل‌دار بودند. سرجنگل‌دار، مسؤول یک منطقهٔ جنگلی بود؛ مانند منطقهٔ گیلان و آستارا، منطقهٔ شهسوار (تنکابن) و نوشهر، منطقهٔ مازندران و غیره. چند منطقه از جنگل، یک «ناحیهٔ» جنگل را تشکیل می‌داد که تحت سرپرستی یک «سربازرس فنی جنگل» بود.

بر این اساس بنگاه جنگل‌ها در شمال، چهار سرجنگل‌داری به شرح زیر تأسیس کرد:

1- سرجنگل‌داری گیلان و آستارا به مرکزیت رشت شامل چهار جنگل‌داری

2- سرجنگل‌داری شهسوار و نوشهر به مرکزیت شهسوار (تنکابن) شامل سه جنگل‌داری

3- سرجنگل‌داری مازندران به مرکزیت شاهی (قائم‌شهر) شامل چهار جنگل‌داری

4- سرجنگل‌داری گرگان به مرکزیت گرگان شامل چهار جنگل‌داری

تشکیل سازمان جنگل‌بانی

در سال 1338 قانون جنگل‌ها و مراتع مشتمل بر 28 ماده و 22 تبصره به تصویب رسید و آیین‌نامۀ آن در 3/10/1339 به تصویب هیأت وزیران رسید. در سال 1338 پس از تصویب قانون جنگل‌ها و مراتع کشور، به موجب تصویب‌نامهٔ شماره 28500 مورخ 21/11/1338 بنگاه جنگل‌ها به سازمان جنگل‌بانی ایران که در قانون مزبور پیش‌بینی شده بود مبدل گشت و سازمان جدید با اختیاراتی که در قانون فوق پیش‌بینی شده بود شروع به کار کرد.

سازمان در استان مرکزی (تهران، کرج، قزوین، دماوند، محلات، ساوه، قم، تَفرش، شهرری، شمیرانات، گرمسار، خمین) دارای اداره کل جنگل‌بانی، در مناطق گیلان، نوشهر و شهسوار (تنکابن)، ‌مازندران، گرگان دارای سرجنگل‌داری و در سایر استان‌ها دارای اداره جنگل‌بانی بود.

الحاق سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور به وزارت جهاد سازندگی

بر اساس ماده واحدهٔ قانون تفکیک وظایف وزارتخانه‌های کشاورزی و جهاد سازندگی مصوب 11/6/1369 کلیه امور مربوط به حفظ، احیا، توسعه و بهره‌برداری از منابع طبیعی (جنگل، مرتع، شیلات و آبخیزداری)، کلیه امور دام و طیور و عمران روستایی، بهسازی، صنایع روستایی و آب‌رسانی روستاها بر عهده وزارت جهاد سازندگی قرار گرفت و بر اساس تبصرۀ 1 ماده واحده مذکور، مؤسسات و شرکت‌های تابع و وابسته نیز بر اساس تفکیک وظایف فوق، تابع و وابستۀ وزارتخانه‌های مزبور شدند. بدین ترتیب سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور در زیر مجموعه وزارت جهاد سازندگی قرار گرفت. این سازمان دارای شخصیت حقوقی و ذیحسابی مستقل و رئیس سازمان، سمت معاونت وزارت جهاد سازندگی را دارا است.

جدول 6- مدیران اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران ـ نوشهر

واژگان

ریزوم (Rhizome): ساقه‌ای دگرگون شده که زیر خاک سطحی می‌روید و ریشه‌های فرعی و برگه‌های فلسی شکل و ریشه‌جوش‌های نامنظمی در سرتاسر طول خود، اما نه در محل گره‌ها، به وجود می‌آورد. سرخس و دُمْ‌‌اسب و حَرّا از این گونه ساقه‌ها تولید می‌کنند.

مَن: ماده‌ای چسبناک از استحصالات شیرهٔ پروردهٔ گیاهی که از ترکیب قندهای مختلف تشکیل شده است و به طور طبیعی یا بر اثر گزش حشرات و یا با ایجاد شکاف در تنه درختان، ترشح می‌شود.

 گال: رشد غیر عادی بافت گیاهی که در نتیجهٔ تحریک جاندار بیگانه، اغلب حشره، یا عاملی دیگر به وجود می‌آید.

هکتار (Hectare): واحد اندازه‌گیری مساحت در سامانهٔ متری برابر با 10 هزار متر مربع. در حدود 5/1 برابر یک زمین فوتبال.

منابع

1- اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران ـ نوشهر، 1390، آمار و اطلاعات داخلی.

2- جزیره‌ای، محمدحسین، 1384، نگهداشت جنگل، دانشگاه تهران، چ 1، 231 ص.

3- جعفری، عباس، 1379، فرهنگ بزرگ گیتاشناسی (اصطلاحات جغرافیایی)، گیتاشناسی، چ 4، 408 ص.

4- جوانشیر، کریم، محمدحسین جزیره‌ای، محمود زبیری، مجید مخدوم، محمد رضا مروی مهاجر،1381، فرهنگ کشاورزی و منابع طبیعی، جلد 13، جنگل و محیط زیست، دانشگاه تهران، چ1، 45+186ص.

5- خامنه‌ای، سید علی، نرم افزار حدیث ولایت، مؤسسهٔ پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی/مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

6- خمینی، سید روح الله، صحیفهٔ امام، 21 جلد، مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، نرم افزار مجموعه آثار حضرت امام خمینی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

7- خواجوندثانی، عبدالعلی و علی عابدی و غفار قمی، 1385، سیمای منابع طبیعی و معرفی طرح‌های محوری حوزهٔ اداره کل منابع طبیعی استان مازندران ـ نوشهر، اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران ـ نوشهر، 27 ص.

8- سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، دفتر روابط عمومی و امور بین‌الملل، 1388، سیمای جنگل‌ها، مراتع و آبخیزهای ایران، 85 ص.

9- سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، دفتر فنی مهندسی، 1383، گزارش پروژهٔ ملی تهیهٔ نقشهٔ پوشش گیاهی کشور، 134 ص.

10- سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، معاونت مناطق مرطوب و نیمه‌‌مرطوب، 1387، جنگل‌های شمال ایران، 12 ص.

11- عبدالله‌پور، مصطفی، 1383، سیاست جنگل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نوشهر و چالوس، 247ص.

12- عبدالله‌پور، مصطفی، محصولات فرعی جنگل‌ها و مراتع جهان و ایران (اصول و سیاست‌های بهره‌برداری پایدار)، دانشگاه آزاد اسلامی واحد چالوس، 102 ص.

13- قاضی تهرانی، خلیل، 1329، تاریخچۀ سازمان جنگلبانی ایران، سالنامۀ بنگاه جنگل‌ها، کمیسیون انتشارات بنگاه جنگل‌ها، ص 1- 16.

14- گیتاشناسی، مؤسسهٔ جغرافیایی و کارتوگرافی، اطلس راه‌های ایران، چ 2، 1381، 256ص.

15- مروی مهاجر، محمدرضا، 1384، جنگل‌شناسی و پرورش جنگل، دانشگاه تهران، چ 1، 387 ص.

16- معین، محمد، 1371، فرهنگ فارسی (فرهنگ معین)، امیرکبیر، چ 8، 6جلد ، 106+5277+317+2351ص. 

17- نوری، حسین بن محمد تقی، 1408 ق.، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل‏، مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، 28 جلد، چ 1، قم‏.

18- یزدی، محمد، 1375، قانون اساسی برای همه، امیر کبیر، چ 1، تهران،